نظر جهانگردان و تاریخ نگاران خارجی در مورد رفتار ایرانیان

این موضوع را می توان از فرستاده شدن بسیاری از افراد و جهانگردان برای شناخت دقیق ایران زمین، متوجه شد.

در طول قرن های گذشته سیاحان بسیاری از ایران بازید کرده اند و مشاهدات خود را در قالب کتاب های سفرنامه نویسی یا کتاب هایی با موضوعات دیگر همچون شناخت علم پزشکی ایران، شناخت گیاهان ایران و . . .، ثبت کرده اند.

آن بخش از نوشته های ایشان که می تواند به ما در بررسی تغییرات رفتاری یا رفتارهای کنونی و کهنه خود کمک کند، "رفتارشناسی ایرانیان” از دیدگاه این افراد می باشد.

با مطالعه این نوشته ها و تجزیه و تحلیل آن ها می توانیم نقاط ضعف و قوت رفتارهای خود را بررسی کرده و سعی در بهبود و یا غنی تر کردن ویژگی های مثبت خود، کنیم.

تمامی نقل قول ها از کتاب "رفتارشناسی ایرانیان”، دکتر کیومرث فلاحی استخراج شده است.

با کارناوال همراه شوید تا ۱۰ ویژگی رفتاری ایرانیان را از نگاه جهانگردان و پژوهشگران خارجی بررسی کنیم.

 عوامل مهم در رفتار شناسی مردم

تمام مطالبی در که در ادامه خواهید خواند حاصل بازدید های سیاحان و جهانگردان خارجی از ایران یا پژوهشگرانی است که در رابطه با مردم و فرهنگ ایران زمین تحقیق کرده اند.

این پژوهش ها و مطالب نوشته شده می تواند بیانگر رفتار ها، باورهای دینی، وضع اقتصادی و سیاسی مردمان سرزمین ایران باشد.

اما نکته مهم در بررسی نقل قول های جهانگردان و پژوهشگران خارجی و اظهار نظرهای مثب و منفی شان در بستر عواملی چون زمان و مکان و موقعیت های اجتماعی و سیاسی خاص خود است.

۴ عاملی که در دیدگاه و اظهارات این افراد تاثیرگذار و مهم بوده است را مورد بررسی قرار می دهیم.

۱) عامل زمان

برای مثال کسانی که در دوره های شکوفایی تمدن و دانش ایرانیان از سرزمین های ما دیدن کرده اند از دیدگاه مثبت تری نسبت به جهانگردانی که در دوره های رکود تاریخی مسافر ایران زمین بوده اند، دارند.

جهانگردانی که در دوره های هخامنشی، ساسانی و صفوی به ایران آمده اند، دائما از ایرانیان را مورد ستایش و تحسین قرار می دهند در عوض جهانگردانی که در سده ۱۹ از ایران بازدید کرده اند نگاه و دیدگاه منفی تری دارند.

ذکر این نکته هم اهمیت دارد که برخی از رفتار ها در طول تاریخ ثابت و پابرجا هستند و برخی نیز دچار تغییر و دگرگونی شده اند.

۲) عامل مکان

آنچه که در سفرنامه های جهانگردان جلب توجه می کند برخی از شهرها و منطقه های کشورمان ایران بیش از شهرهای دیگر به دل این جهانگردان نشسته است برای مثال بازدید از شهر تاریخی و فرهنگی شیراز در دوره های مختلف برای این افراد جذاب بوده است در مقابل برخی از مناطق دیگر به دلایل متفاوت مورد توجه سیاحان قرار نگرفته است.

از طرفی دیگر ویژگی های طبیعی همچون کوه ها، جنگل ها، کویرها و دریا ها هر کدام عاملی برای جذابیت و یا سختی سفر برای این افراد بوده است.

۳) رفتار مردم و قوم های مختلف

این موضوع بسیار طبیعی است که مردم در موقعیت ها و زمان های متفاوت رفتار گوناگونی را از خود نشان دهند. 

برای مثال ابن بطوطه از دست و دلبازی اصفهانی در قرن هفتم هجری سخن گفته است، در صورتی که ژان شاردن ( با ژان شاردن بیشتر آشنا شوید ) در چند قرن بعد همچین نظری ندارد!

اما در مجموع ویژگی های رفتاری ثابتی وجود دارد که تمامی جهانگردان در دروه های مختلف از آن یاد کرده اند همانند مهمان نوازی، هنرمندی، عطوفت و …

۴) میزان دانش و اطلاعات قبلی

جهانگردانی که اطلاعات دقیق تر و پیش زمینه قوی تری نسبت به ایران داشته اند در  سفرنامه هایشان اظهارنظر های محکم تر و ژرف تری داشته و دیدگاه مثبت تری به ایران دارند.

برای نمونه بازیل نیکیتین پژوهشگر فرهیخته روس که در سال های ۱۹۱۲ تا ۱۹۱۹ میلادی در ایران حضور داشت می گوید :

”  … ایرانی که من شناختم، کشوری است که به آن مهر و علاقه پاک و مخصوصی دارم. این دلبستگی به ایران، پس از تحصیلات عمیق خاورشناسی در من ایجاد و راسخ گردید. "

اکنون با نگاه بهتری به سراغ ۱۰ ویژگی رفتاری ایرانیان که جهانگردان و پژوهشگران خارجی در نوشته های خود ذکر کرده اند را بررسی کنیم.

۱) تربیت و آداب دانی

ایرانیان همواره تحت تعلیم و تربیت در کانون خانواده و بیرون از خانه بوده اند. نشانه های بسیاری از مکاتب مختلف برای آموزش دیدن در دوران باستان تا کنون در ایران دیده می شود.

علی رغم این مکاتب، کتاب های زیادی همچون اندرزنامه پندنامه، خردنامه، شاهنامه و . . . با هدف آموزش دادن، ایجاد روحیه آداب دانی، شجاعت، پهلوانی و . . .درنزد ایرانیان تالیف می شده است.

تاریخ نگار یونانی هرودوت اساس تربیت ایران در دوره هخامنشی را "راستگویی” می داند و می گوید:

” در ایران تربیت فرزندان بر ۳ اصل اساسی قرار دارد. در واقع ایرانیان در تربیت فرزندان خود این ۳ اصل را از همه مهمتر می شمارند: اسب سواری، تیراندازی با کمان و راستگویی"

گزنفون در سال ۴۴۵ پیش از میلاد می گوید:

" همه ایرانیان می توانستند کودکان خود را به مدرسه های عمومی بفرستند. این برای کسانی که نیاز به کمک فرزند در امور چزخش زندگی ندارند. نتیجه این کار پارسیان این است که آنان از تن پروری دوری می گزینند و ادب اجتماعی را حفظ می کنند. "

گروته آلمانی در سال ۱۹۱۰ میلادی نوشته است:

" ایرانیان مردمانی بسیار مودب هستند حتی باربر های این کشور هم هنگام سخن گفتن، به خصوص وقتی می خواهند خود را مودب جلوه دهند، برای مخاطب قرار دادن طرف مقابل از عنوان قربان استفاده می کنند "

۲) زیرکی، تیزهوشی و فرصت طلبی

فلاندن (1840 میلادی) ضمن تمجید از هوش فطری و قابلیت ترقی ایرانیان می گوید:

" هیچ کشوری مثل ایران نیست که هرکس در صورت حائز شرایط ترقی بودن، بتواند از طبقه پست به مقام بلند برسد "

میلسپو  (1922-1945 میلادی) از فهم و شعور سیاسی ایرانیان تجمید کرده و می گوید :

" ایرانی ها به طور عمومی دارای فهم سیاسی هستند و موقعیت جغرافیایی و حوادث تاریخی باعث شده که مسائل سیاسی بین المللی به صورت یکی از موضوعات مورد توجه آنان درآید. "

ویلیام بیمن (۱۳۸۶ شمسی) آمریکایی درباره زرنگی ایرانیان نوشته است :

" ایرانیانِ زرنگ می دانند که چه موقع با باد، جهت عوض کنند. "

۳) مهمان نوازی و گشاده دستی

مهمان نوازی ویژگی رفتاریی می باشد که تمام جهانگردان و سیاحانی که از ایران دیدن کرده به آن اعتراف می کنند.

ژوبر (دوره قاجار) می گوید :

" میزبان ما در پذیرایی دقیقه ای فروگذار نمی کرد، غذا به حد افراط وجود داشت کاملا مراقب ما بود که مهمانان چیزی کم و کثر نداشته باشند، خدمه نیز در پذیرایی، به پیروی از اربابشان، نهایت مراقبت را معمول می داشتند. "

ابن بطوطه در خصوص اصفهانی ها می گوید:

" اصفهانی ها مردمی گشاده دست اند، هم چشمی و تفاخری که میان ایشان در مورد طعام و مهمان نوازی وجود دارد منشا حکایات غریبی است. "

هاکس که در خاطرات سفرش به ایران انتقاد های جدی نسبت به رفتار ایرانیان دارد، نتوانسته از مهمان دوستی ایرانی ها تعریفی نکند. او اینگونه نوشته است :

" ایرانیان بسیار مهمان نواز و مودب اند، وقتی از کنار یک خانواده ایرانی که مشغول صرف نهار بودند می گذشتم، بامهمان نوازی خاص ایرانیان از من خواستند با آن ها هم غذا شوم، ولی من توضیح دادم که باید سریع تر به بازدید ادامه دهم . . .  ای کاش مردم دنیای غرب نیز می توانستند از چنین برخوردی استقبال کنند. "

۴) شجاعت و خوی پهلوانی

آیین پهلوانی همراه با شجاعت و شهامت، مردانگی، جوانمردی، عیاری و ده ها ویژگی دیگر نزد ایرانیان جایگاه مهم و ارزنده ای داشته است.
ابن بطوطه ایرانیان را دلیر می داند و میگوید:

 " شجاعت و نترسی از صفات بارز ایشان است "

ادوارد براون (١٨٨٧ میلادی) شجاعت ایرانیان را می ستاید و در کتاب تاریخ ادبیات ایران می نویسد :

" ایرانیان بالفطره شجاع و طالب شنیدن سرگذشت ابطال و قهرمانان هستند، اشخاصی که از کتاب حاجی بابا تالیف موریه، گمراه شده و ایرانیان را کم جرات و جبون پنداشته اند، از حقیقت بس دورند "

۵) تعارفی بودن

همان طور که گفته شد ایرانیان بسیار مهمان نواز بوده و از پذیرایی و بخشش کوتاهی نمی کنند.
اما بسیاری از سیاحان اروپایی مَثل ها و کنایه های ایرانیان در باره ی تعارف را خوب نفهمیده اند.
دوکوتزبوئه جهانگرد فرانسوی آلمانی (١٨١٧ میلادی) می گوید:

" تعارف های ایرانیان آن چنان که اروپاییان فهمیده اند، جدی و حقیقی نیست. این تعارف، تنها سخنانی ادبی است که نسبت به مهمان ابراز می دارند برای مثال وقتی صاحب خانه به شما می گوید: «خانه به شما تعلق دارد» این را نباید حقیقی فرض کرد، ممکن است ایرانیان چیزی را که به شما تعارف می کرده اند، به شما بدهند. در چنین موقعی آن پیشکش، باید چیزی باشد که بتوانند از آن صرف نظر کنند. دیگر این که در مقابل آن، چیزی را که دو برابر ارزش دارد، از شما می خواهند! "

هنری موز سیاحتگر سویسی (دوره قاجار) می گوید:

” در سرزمین ایران آنچه ملاحظه کردم و دیدم دو چیز است که در میان مردم متداول است که هیچ مایه نمی خواهد و هم حاصل اجتماعی ندارد، یکی چرب زبانی… و دوم بر یکدیگر تعارف های مکرر کردن… "

۶) طبع شعر ، ظرافت و نکنه سنجی

شعر بخشی جدانشدنی از زندگی و روح مردم ایران است و این موضوع حتی از چشم پژوهشگران و جهانگردانی که از ایران بازدید کرده اند نیز پنهان نمانده است.

ایران بدون شک زادگاه و خاستگاه نامدارترین شاعران جهان است شاعرانی همچون شاهنامه، سعدی، حافظ، مولوی، خیام و . . . که اشعارشان به ۱۰ ها زبان دنیا ترجمه شده است.

ارنست رنان فیلسوف فرانسوی در خصوص جایگاه شعر در ایران می گوید:

" حقا که ایرانیان طبعی شاعرانه دارند. از سر در اتاق و پرده اتاق و آینه خلوتشان گرفته تا شانه ، ریش و تاس حمام و تخته بازی و سفره نان و فرش زیرپایشان و حتی قاشق آش و شربتشان، هریک آیت و نمونه ایست از ذوق و شوق این مردم یک لاقبا که با شکم گرسنه و جیب خالی تکیه بر اریکه استغنا زده، قدم از کنگره عرش پایین تر نمی گذارند و سلطنت را در پاکبازی و سبکباری دیده، پشمین کلاه خویش را به صد تاج خسروی نمی فروشند، … فردوسی …، حافظ، سعدی، خیام، مولوی، رودکی و نظامی که ستاره های درخشان ادبیات ایران هستند، نشان می دهند که چگونه نبوغ هند و اروپایی در طی قرن های متمادی با دشواری های زندگی درافتاده و همواره بر آنان پیروز شده است. "

گاسپار دویل (دوره قاجار) بر این باور است:

" ایرانیان بسیار ناصحانه سخن می گویند، زیرا اشعارشان سرشار از پند و اندرز است و عبارتی از آن ها به صورت امثال و حکم رایج است. شاعران ایرانی در منظومه ها و غزل هایشان تشبیهاتی به کار برده اند که با وجود غیر مادی بودنشان نشانه ذوق و قریحه آن هاست. "

مریت هاکس (۱۳۱۱ شمسی) می نویسد :

" شعر در زندگی ایرانیان نقش مهمی را ایفا می کند، یک ایرانی از من پرسید: « کدام یک از شاعران شما بیش از همه زندگی مردمتان را دگرگون کرده است؟ » او نمی توانست بفهمد که شعر در زندگی مردم ما نقش چندانی نداشته است. بسیاری از مردم ایران به افکار دینی، شعر و ادبیات کهن علاقه مندند و این امر در اروپا نادر است. نقل قول هایی از نویسندگان کلاسیک نظم و نثر هنوز در گفتار آن ها رایج است. گروهی از مغازه داران ممکن است هنگام صرف چای، وقت خود را بی جهت از دیدگاه عملی، صرف تمجید نظریه یا بحث درباره عقاید و سبک شاعری قدیمی کنند. در شیراز کفاشی بود که هر روز به دیدار دوستانش در چایخانه ای در کنار دروازه قرآن می رفت. آن ها اشعاری را از روی کتاب یا حفط می خواندند. یک ایرانی پر استعداد و بسیار سفر کرده می گفت: « وقتی ما ایرانیان از نقل گفتار فردوسی دست برداریم، زندگی ایران به آخر خواهد رسید.» "

۷) دلبستگی به پیشینه و میهن و نیاکان

یکی از مهمترین و بارزترین صفات ایرانیان علاقه و صمیمت آن ها به کشورشان می باشد. از اینکه وطنشان نقش بزرگ و با اهمیتی در تاریخ داشته است، احساس غرور می کنند.

هنری رنه دالمانی (۱۸۵۹-۱۸۶۱ میلادی) در باره سرنوشت تاریخی ایرانیان می گوید:

" ایرانیان در ذات خود به سنت ها و آداب دیرینشان دلبستگی تام دارند و در تمامی دگرگونی هایی که بر اثر تهاجم و یورش بیگانگان در این سرزمین روی داده است، ایرانی همیشه کوشیده است که به سنت ها و عادت ها و رسم فاتحان اعتنایی نکند، بلکه آن ها را هم به آداب و رسوم خود آشنا و بعد در جامعه خود حل کرده است. "

فووریه پزشک مخصوص ناصرالدین شاه، در خاطراتش آورده که :

" ایران کشوری است که با وجود ظهور افکار جدید در دنیای امروز، عادات و افکار مردم آن چنان ثابت و لایتغیر مانده که می توان اندیشه آنان را عین همان روش ها و اندیشه های اجدادشان دانست. با این وضع چنان بر می آید که حتی فرزندان ایشان نیز از آن ها دست برندارد. "

گرنت واتسن جهانگرد انگلیسی (۱۸۶۵ میلادی) درباره میهن دوستی ایرانیان اینگونه نوشته است:

" کشور ایران با همه طبیعت های گوناگون مورد تحسین هر ایرانی است. ایرانیان این گونه می پندارند که هیچ کشوری در جهان جایگاه مقایسه با ایران را ندارد. به نظر من اکثر ایرانیان محکوم به تبعید از ایران نمی توانند از بازگشت به میهن خود خودداری کنند. "

۸) دانش دوستی

ایرانیان از گذشته های بسیار دور دانش دوست بوده اند. در آموزش های زرتشت، خرد و دانش ستایش شده است.

در یسنا، هات ۳۱ بند ۱۸ آمده است : « دانا باید با دانش خود نادان را اگاه سازد، چرا که نباید نابخردی در نادانی بماند. »

کاهنان مصری در کتیبه ای ارزشمند که در موزه واتیکان نگهداری می شود در خصوص دانش دوستی هخامنشیات اینگونه نوشته اند:

” بنا بر فرمان شاهنشاه ایران و ملت های گوناگون، «داریوش شاه»، چنین شد که خانواده های اهل دانش برای فراگیری دانش پزشکی، به دانشگاه سایئس مصر گسیل کرد و به همین منظور، به خواست درایوش شاه افزار های لازم و لوازم پزشکی گردآوری شد. او چنین مقرر فرمود، زیرا وی به ارزش واقعی فن پزشکی پی برده بود زیرا آگاه است که این فن مردمان بسیاری را از مرگ رهایی می بخشد. "

ابن خلدون در مورد جایگاه دانش در ایران پیش از اسلام نوشته است :

" جایگاه علوم عقلی در نزد پارسیان بسیار والا و حیطه های آن ها بسیار گسترده بوده است، چرا که دارای حکومت های پایدار و باشکوه بودند. گویند پس از کشته شدن داریوش به دست اسکندر و چیره شدن اسکندر به سرزمین کیلیکیه و دست یافتن به کتاب ها و علوم بی شمار پارسیان، این دانش ها از پارسیان به یونانیان رسید. "

راولینسون دیپلمات و شرق شناس بریتانیایی در کتاب "سلطنت های پنچ گانه بزرگ مشرق زمین” اعتقادی ندارد که ایرانیان باستان کمکی به ترقی علم و دانش کرده باشند!! وی بر این باور است که این قوم، هیچ گاه با تحقیقاتی که نیاز به صبر و حوصله باشد میانه ای ندارند!!!

۹) فردگرایی

در سده های پیشین در شهرها و روستاهای ایران چنددستگی های متفاوتی دیده می شد که گاه خود حکومت ها مشوق این چند دستگی ها بودند.

جان مالکم افسر اسکاتلندی که در اوایل قرن نوزدهم بارها جهت مأموریت‌های سیاسی به ایران فرستاده شد، نوشته است:

" چند دستگی های شهر های بزرگ به صورت محلات حیدری و نعمتی که مولفی آن را به شاه عباس صفوی نسبت داده است، هنوز هم وجود دارد  و مانند گذشته دشمن هایی را بر می انگیزد. "

جاستین شیل وزیر مختار انگلیس در ایران (۱۸۳۶-۱۸۵۳) در توضیح تقسیم مردم به گروه های حیدری و نعمتی، می نویسد:

" شگفتی آور است که حتی گاهی مرید ها نیز درباره علل ریشه ای اختلاف ها، توضیح درستی ندارند. "

شهرهایی هم که در آن ها جناح بندی های حیدری و نعمتی وجود نداشته به طور معمول درگیر انواع دیگری از کشمکش ها و اختلافات بوده است. برای مثال اهالی تبریز و کرمان به فرقه های متشرعه و شیخی تقسیم می شدند.

کسروی می گوید : 

" این دو دسته برای بدست آوردن مقامات محلی رقابت می کردند، ازدواج با افراد دسته دیگر پرهیز می نمودند، خود را در محدوده محله های خود محصور می کردند و به خانه، قهوه خانه، گرمابه، مغازه، زورخانه و حتی عبادتگاه جناح رقیب نمی رفتند و به طور معمول در ماه محرم زد و خورد می کردند! "

میلسپو که همزمان با دوران ابتدایی حکومت محمدرضا پهلوی، رایزن مالی دولت ایران بود، عقیده دارد:

" ویژگی هایی که من در اینجا ذکر می کنم نباید نؤادی، ثابت و تغییرناپذیر تلقی شوند. علت آن ها تاریخی و اقلیمی است. از لحاظ تاریخی، نا امنی، حکومت استبدادی و فقدان هرگونه دگرگونی بر ایرانیان تاثیر گذاره است. از نقطه نظر محیط، زندگی بر اساس اقتصاد کشاورزی با تشکیلات قرون وسطایی و فئودالی، با واحدهای کشت که هرکدام از دیگری مجزاست و بخش عمده آن در مرز خشکی! قرار دارد، در عمل در حال رکود مانده است. بدین سان ایرانی به نحو برجسته ای فردگرا شده و در مغزش فقط زندگی بی ثبات خود را گنجانده است، بدون توجه به جامعه ای که در آن زندگی می کندو همیشه به آن بد گمان بوده و از آن ترسیده است. گرایش او به مشارکت و همکاری با دوستانش محدود است و تقریبا از هرگونه استعداد سازمان دهی و قابلیت رهبری بی بهره است. "

با تمامی این توضیحات و نقل قول ها لازم است که به این نکته اشاره کنیم، چند دستگی در گروه های اجتماعی در عین کنار هم قرار گرفتن ایرانیان در مواقع خطر و وابستگی و همبستگی به یکدیگر مانند میهن، دین و . . . بوده است. برای مثال وقتی بیگانه ای حمله می کند ایرانیان فارغ از گروه بندی داخلی خود در یک صف برای دفاع قرار می گیرند یا وقتی نام جعلی برای خلیج فارس گذاشته می شود همه یک پارچه و متحد از نام اصلی آن دفاع می کنند.

۱۰) دم غنیمتی بودن

ایرانیان هرگاه در طول تاریخ به توانایی و تمول زیاد مالی می رسیدند، علاوه بر رونق بخشیدن به شکوفایی تمدن خود همانند هخامنشیان، ساسانیان و صفویان به شادی و شاد زیستن روی می آوردند.

اما این شاد زیستن برداشت های منفی را از دیدگاه برخی سیاحان و جهانگردان درپی داشته است.

ژان شاردن نقاش، جواهر فروش و جهانگرد فرانسوی (دوره صفویه) عقیده داشت:

"  ایرانیان در دوره صوفیه بیش ار هر چیز دلشان می خواهد زندگی کنند و خوش باشند. آن سلحشوری سابق را از دست داده اند و تنها چیزی که از دنیا می فهمند، عیش و عشرت است، باور ندارند که عیش و عشرت را در حرکت و تکاپو و در کارهای خطرناک و پرزحمت هم می توان بدست آورد. "

*کارناوال