آمریکا و چین در چه فناوری‌های نظامی سرمایه‌گذاری کردند؟/ پیشنهاداتی برای توسعه فناوری نظامی ایران

به گزارش روزپلاس، فناوری‌های نوین منجر به ایجاد انقلاب جدید در حوزه جنگ و تهدید شده و توانسته تأثیری ساختاری بر رقابت قدرت‌های بزرگ داشته باشند. فناوری می‌تواند با تغییر موازنه قدرت، ساختار بازی استراتژیک میان قدرت‌های بزرگ را تغییر دهد.

کنترل و توسعه فناوری‌های نوین می‌تواند بر ابعاد رقابت قدرت‌ها اثرگذار باشد؛ این امر نمونه‌های تاریخی نیز دارد. به‌عنوان مثال در عصر کشاورزی؛ ارابه، فلاخن، کمان کامپوزیتی، زین اسب، رکاب زین و سایر تجهیزات همگی ادوات مزیت ساز محسوب می‌شدند. با گذر زمان و در عصر صنعتی شدن، کلاهک هسته‌ای، موشک کروز، موشک بالستیک، موتور احتراقی، زیردریایی و سیستم دفاع موشکی حائز اهمیت شدند؛ در این راستا، برتری موشکی می‌تواند گاهی توازن قدرت میان قدرت‌های بزرگ را تغییر دهد. این امر جایی اثرگذارتر است که توان موشکی با فناوری‌های نوین و اقتصاد قدرتمند نیز همراه شود. مسئله مذکور در خصوص تسلیحات هسته‌ای نیز صادق است و ترکیب آن‌ها با فناوری‌های نوین، قدرت و میزان تخریبشان را نیز تقویت خواهد کرد.

توسعه فناوری به‌طور سنتی همواره با نبرد و جنگ پیوند خورده است و هیچ‌گاه در تاریخ بشر توسعه بدون خشونت و جنگ نبوده است. عصر کنونی را می‌توان عصر نظم جهانی جدید یا رقابت فناورانه سرد نامید. لذا فناوری‌های نوین منشأ اصطکاک‌های آینده سیاسی، اقتصادی و نظامی قدرت‌های بزرگ خواهند بود.

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به بررسی نقش فناوری در رقابت نظامی قدرت‌های بزرگ پرداخته است و با بررسی وضعیت کنونی رقابت فناورانه نظامی قدرت‌های بزرگ ازجمله چین و ایالات‌متحده، پیشنهادهایی برای توسعه فناوری‌های نظامی ایران ارائه کرده است.

نیمه‌هادی‌ها و هوش مصنوعی؛ هسته اصلی رقابت فناورانه در جهان

در این گزارش با اشاره به رقابت چین با آمریکا در عرصه‌های مختلف عنوان‌شده است که جهان در حال تبدیل‌شدن به دو بلوک اصلی آمریکایی و چینی است که در آن، تنش‌های ژئوپلیتیکی نیز در حال ظهور بوده و درست همانند جنگ سرد که فناوری منجر به ظهور رقابت فضایی شد، این بار نیز فناوری عامل اصلی رقابت به شمار می‌رود، که هسته اصلی این رقابت فناورانه در حوزه نیمه‌هادی‌ها و هوش مصنوعی خواهد بود. البته فناوری‌های دیگری نیز نظیر محاسبات کوانتومی، اینترنت اشیا و... مطرح و اثرگذار هستند؛ اما به نظر می‌رسد در حال حاضر، حداقل در حوزه نظامی، نیمه‌هادی‌ها و هوش مصنوعی بیشترین کاربرد را دارند و اثرگذارترین فناوری در رقابت ژئوپلیتیکی محسوب می‌شوند.

نیمه‌هادی‌ها بخشی حیاتی محصولاتی مانند خودروها، گوشی‌های هوشمند، هواپیماها یا وسایل خانگی هستند. بنابراین تأمین امنیت زنجیره آن‌ها برای رشد اقتصادی ضروری است و به همین دلیل است که ایالات‌متحده باهدف فلج کردن توسعه اقتصادی و نظامی چین در زنجیره تأمین آن خلل ایجاد می‌کنند.

هوش مصنوعی نیز بخشی از فناوری‌های نوظهور است که جدی‌ترین تأثیر را بر حوزه‌های مرتبط باقدرت و امنیت، به‌ویژه امنیت و دفاع ملی داراست. این فناوری در مباحث نظامی کاربرد بسیار زیادی دارد. که مهم‌ترین آن‌ها را می‌توان در جمع‌آوری داده، تحلیل اطلاعات و بهبود تصمیم‌گیری و تشخیص هدف دانست.

چین در فناوری‌های نظامی چگونه سرمایه‌گذاری کرده است؟

رقابت اساسی در حوزه فناوری‌های نظامی بین دو قدرت بزرگ، یعنی چین و آمریکاست. در چین، پیشرفت‌های اقتصادی و فناورانه به‌صورت نزدیکی به هم پیوند خورده و این کشور قادر است؛ ابر پروژه‌های ملی و بین‌المللی فناورانه- اقتصادی را با همکاری مشترک بخش های دولتی / خصوصی و نظامی / غیرنظامی خود به انجام برساند.

چین سال‌های مدیدی است که به سبب رشد اقتصادی‌اش، بر توسعه فناورانه و نوآوری سرمایه‌گذاری کرده و هزینه اختصاص‌یافته به‌منظور تحقیق و توسعه فناوری خود را از ۱۹ میلیارد دلار در سال ۱۹۹۱ به ۳۷۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۵ رساند و هم‌اکنون پرچم‌دار فناوری در برخی حوزه‌ها نظیر فناوری کامپیوتر کوانتومی بوده و غول‌های فناوری بزرگی نظیر شیائومی، هوآوی و علی‌بابا را در خود جای‌داده است.

تمرکز چین بر فناوری‌های هوش مصنوعی و جنگ اطلاعاتی با هدف ایجاد بازدارندگی

تمرکز کنونی چین بر روی مواردی همچون جنگ اطلاعاتی، جنگ الکترونیکی، هوش مصنوعی، محاسبات کوانتومی و … است تا با ترکیب و ادغام این موارد بتواند شبکه‌ای را به‌منظور ایجاد بازدارندگی و تحمیل بیشترین هزینه و فشار بر نیروی هوایی ایالات‌متحده را فراهم کند.

چین در نظر دارد تا با استفاده از فناوری‌های نوین، زمین بازی جدید تعریف کند که در آن خود برتری دارد و به همین جهت است که در بخش تحقیق و توسعه و همسوسازی منافع و اقدامات نظامی و غیرنظامی به‌عنوان یک پروژه ملی و یکپارچه عمل می‌کند. چین با ایجاد مفهومی با عنوان «هم‌جوشی نظامی-غیرنظامی» و زیرساختی با عنوان «سیستم نوآوری فناورانه یکپارچه نظامی-غیرنظامی» در پی «همجوشی و ادغام نوآوری‌ها و پیشرفت‌ها در تحقیقات پایه و کاربردی» و پیشبرد «تحقیق و توسعه نظامی-غیرنظامی» در فناوری‌های دارای کاربرد دوگانه پیشرفته است.

رشد بیش از ۱۰۰ میلیارد دلاری تحقیق و توسعه در چین

میزان سرمایه‌گذاری چین در تحقیق و توسعه رشد زیادی داشته است. به‌طوری‌که بودجه آن از سال ۲۰۰۰ تا سال ۲۰۲۱ بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار افزایش داشته است. این کشور در سال ۲۰۱۹، ۵۲۷.۷ میلیارد دلار در این حوزه سرمایه‌گذاری کرده که اگرچه نسبت به ایالات‌متحده آمریکا (۶۶۸.۴ میلیارد دلار) هنوز کم‌تر است، اما نسبت رشد آن بیشتر از ایالات‌متحده آمریکاست. اما نکته حائز اهمیت آن است که ۷۴.۵ درصد از هزینه صرف شده در آمریکا، مربوط به بخش خصوصی است که عمدتاً پیگیر منافع تجاری خود هستند و ممکن است ارتباط چندانی با بخش دفاعی نداشته باشند. برعکس در چین تمامی هزینه‌ها منطبق با رفع نیازمندی‌های همجوشی نظامی-غیرنظامی بوده و فارغ از تأکید بر کاربردهای نظامی یا غیرنظامی است.

بااین‌حال سیستم نوآوری چین هنوز نسبت به روسیه و آمریکا ضعیف‌تر است و این کشور در تلاش است تا از طریق تقویت نوآوری داخلی و توسعه قابلیت‌های نظامی مشابه سیستم‌های ایالات‌متحده به این امر پاسخ دهد.

پکن علاوه بر آن‌که به ایجاد موازنه در برابر فناوری‌های آمریکا علاقه‌مند است، در پی فراتر رفتن از توانمندی‌های ایالات‌متحده نیز بوده و به‌جای آن‌که صرفاً در پی مقابله با فناوری آمریکا باشد، درصدد کسب» مزیت اقدام کننده اول»، از طریق ورود به حوزه‌های فناوری جدیدی است که در آن‌ها ایالات‌متحده حضور جدی و مؤثری ندارد.

هدف پکن از کاربست فناوری در عرصه نظامی شامل «همسوسازی و یکپارچه‌سازی ظرفیت‌ها و منابع و اقدامات کشور» از طریق هم‌جوشی نظامی-غیرنظامی به‌منظور جبران فاصله موجود با ایالات‌متحده، «توسعه ظرفیت‌ها و مفاهیم، بهبود توان جنگ سیستم‌ها یا جنگ نابودی سیستم‌ها»، کسب توانمندی انجام حمله اول از طریق موشک‌های هدایت‌شونده دقیق دوربرد، کسب و توسعه برخی توانمندی‌های محرمانه برای شگفتی‌سازی در هنگام بروز جنگ و کسب جایگاه نخست جهان در حوزه هوش مصنوعی و استفاده از آن برای کسب برتری نظامی است.

سرمایه‌گذاری آمریکا در حوزه هوش مصنوعی

ایالات‌متحده که هم‌اکنون خود را سردمدار توسعه بسیاری از فناوری‌های نوین می‌داند، از بابت رقیب راهبردی خود، یعنی چین و پیشرفت روزافزون آن در حوزه فناوری‌های پیشرفته نظامی، اعلام نگرانی می‌کند؛ چراکه این فناوری‌ها قابلیت ادغام در ظرفیت‌های نظامی داخلی و خارجی داشته و می‌توانند آثار امنیتی گسترده‌ای را در صحنه امنیت بین‌الملل ایجاد کنند. مهم‌ترین فناوری در این راستا را می‌توان هوش مصنوعی دانست.

در رابطه با هوش مصنوعی آنچه در حوزه نظامی محل تأکید است موضوع هوش مصنوعی محدود و استفاده از آن در حوزه نظامی بوده که این‌گونه کاربردها شامل اطلاعات، نظارت و شناسایی، پشتیبانی، عملیات سایبری، فرماندهی و کنترل، نیمه‌هادی‌ها و وسایل خودکار می‌شود. این فناوری‌ها عمدتاً در مواردی که نیاز به کار پیچیده یا فعالیت شناختی فرسوده کننده دارد، به کار گرفته می‌شوند و می‌توانند سریع‌تر از سیستم‌هایی که نیاز به کاربر انسانی دارند واکنش نشان دهند؛ داده‌های بیشتری را جمع‌آوری و تجزیه‌وتحلیل کنند و مفاهیم عملیاتی نوینی نظیر ازدحام و انجام عملیات فناورانه ترکیبی را که منجر به تسلط بر سیستم‌های دفاعی رقیب می‌شود، مهیا سازند. این فناوری در حوزه جعل عمیق نیز ورود کرده و با استفاده از ظرفیت خود، زمینه انجام عملیات در منطقه خاکستری، نظیر عملیات اطلاعاتی را نیز فراهم کرده است.

در خصوص هوش مصنوعی، سرمایه‌گذاری وزارت دفاع آمریکا در لایحه بودجه سال ۲۰۲۴ به رقمی در حدود ۱.۸ میلیارد دلار به‌منظور انجام بیش از ۶۸۵ پروژه فعال در این حوزه رسید. پنتاگون در همین سال، رقمی معادل ۱.۴ میلیارد دلار نیز برای توسعه و آزمایش ابتکارات ۴ که درصدد ایجاد شبکه‌ای مرتبط به فرماندهی و کنترل همه حوزه‌ها با تکیه بر هوش مصنوعی میان کلیه توانمندی‌ها و دارایی‌های نظامی ایالات‌متحده است، درخواست کرده است. حجم قراردادهای پنتاگون در خصوص هوش مصنوعی نیز از ۲۶۱ میلیون دلار در اوت ۲۰۲۲ به ۶۷۵.۳ میلیون دلار در اوت ۲۰۲۳ رسید. وزارت دفاع پیش‌تر در سال ۲۰۱۹ مرکز مشترک هوش مصنوعی ایجاد کرد که این روند در سال ۲۰۲۱ منجر به شکل‌گیری دفتر هوش مصنوعی و دیجیتال به‌منظور تقویت تحقق برنامه‌های مرکز مشترک شد.

همکاری آمریکا با متحدان خود در تحقیق و توسعه

ایالات‌متحده به سمت توزیع توانمندی و اقدام مشترک با همکاری کلیه ظرفیت‌های داخلی و همچنین متحدان و شرکا اقدام کرده است. آمریکا دارای شبکه‌ای شرکا و متحدان است که هم انتقال فناوری را با یکدیگر صورت می‌دهند و هم درگیر تحقیق و توسعه در خصوص توانمندی‌های جدید هستند.

این کشور در کنار اتخاذ راهبرد جبرانی سوم (در این راهبرد پنج حوزه موردتوجه آمریکا قرارگرفته است: شامل سیستم‌های یادگیری خودمختار، همکاری میان انسان‌ها و ماشین، تجهیزات کمکی نیروی انسانی، استفاده از تجهیزات پیشرفته از سوی نظامیان در صحنه‌های عملیاتی، تیم‌های نظامی انسان پایه و ماشین پایه و سلاح‌های نیمه مختار سایبری و الکترونیکی در بستر شبکه‌های مجازی و میدان عملیاتی) به‌منظور حفظ برتری فناورانه خود، بر احاله مسئولیت، استانداردسازی، توزیع توانمندی‌ها و بهره‌گیری از ظرفیت شرکا و متحدانش تکیه کرده و شاکله اصلی راهبرد دفاعی خود را بر مبنای بازدارندگی یکپارچه استوار کرده است.

این کشور از حضور فناوری در بخش نظامی خود اهداف و نیت‌های اصلی «فراهم‌سازی امکان انجام عملیات مشترک»، «تقویت و توسعه تاب‌آوری، سرعت و گستره زیست‌بوم فناوری دفاعی»، «تضمین بنیان‌های تحقیق و توسعه (شامل جذب، پرورش استعداد، حفظ و ارتقای زیرساخت‌ها)» و «حفاظت و حراست از فناوری و پشتیبانی نوآوری نظامی» را دنبال می‌کند.

ایران برای توسعه فناوری‌های نظامی چه مسیری را باید در پیش بگیرد؟

در بُعد فناوری و نوآوری، راهبرد بازدارندگی ایران بر ایجاد توان مناسب مقابله با حمله نظامی احتمالی دشمن بناشده است. این الگوی بازدارندگی، منبعث از اسناد کلان و سیاست‌های کلی نظام شامل چهار رکن و مؤلفه اساسی بوده که عبارت است از مشارکت مردمی، خودکفایی، بازدارندگی فناورانه صنعتی و بازدارندگی منتج از فناوری‌های سایبری و مبتنی بر هوشمند سازی.

در این راستا، با توجه به نقش اساسی جمهوری اسلامی ایران در حفظ و ثبات منطقه، فضا و محیط امنیتی ناشی از رقابت قدرت‌های بزرگ و همچنین تنش‌های اخیر منطقه‌ای، ضمن تأکید بر ضرورت افزایش بودجه و اهمیت تمرکز کشور بر فناوری‌های نوین، موارد ذیل به‌منظور تحقق منافع کشور پیشنهاد می‌شوند:

۱. ایجاد راهبرد و الگوی بومی تحقیق و توسعه فناورانه نظامی با تأکید بر محصولات دارای کاربرد دوگانه

به نظر می‌رسد ایران نیازمند نوعی کار سپاری بومی با تأکید بر همجوشی نظامی-غیرنظامی / خصوصی-دولتی از یک‌سو و همچنین توزیع تحقیق و توسعه در سراسر کشور از سوی دیگر است که رابط و محل اتصال این بخش‌ها باید مشخص شود.

علاوه بر این ضروری است تا نگاهی به همکاری‌های بین‌المللی و استفاده یا فعال‌سازی ظرفیت‌ها و فرصت‌های موجود در توافق‌نامه‌های دو یا چندجانبه و سازمان‌های بین‌المللی ازجمله بریکس و شانگهای داشت. بنابراین راهبرد کشور با تأکید بر ظرفیت‌ها و اهداف داخلی و بین‌المللی باید ترسیم شود. سرریز فناوری به بخش غیردفاعی اثرگذاری سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در صنعت دفاعی با تأکید بر توسعه فناوری بوده است. دراین‌باره جهت‌گیری راهبردی صنعت دفاعی برای گذار به اقتصاد مقاومتی به‌منظور مواجهه با چالش توسعه فناوری به پایین‌دست، حرکت صنعت دفاعی به سمت اقتصاد مقاومتی به ترتیب با محوریت مؤلفه‌های دانش‌محوری، مردم محوری، اتکا به ظرفیت‌های داخلی و مدیریت جهادی اهمیت بالایی دارد.

۲. تعیین اولویت‌های فناورانه نظامی

نیاز است تا کشور با درک تهدیدات و اهداف امنیتی خود و تحلیل و رصد محیط امنیتی پیرامونی، نیازها و اولویت‌هایش را مشخص کرده و تلاش کند تا با استفاده از راهبردی که در بند «۱» پیشنهادها ذکر شد؛ فناوری‌های نوین مزیت ساز و رقابتی خود را احصا کرده و نیازش را با تأکید بر اولویت کار سپاری و جمع سپاری داخلی با رعایت ملاحظات دفاعی و امنیتی خاص این امر، رفع کند. در این مسیر ضروری است تا از ظرفیت شرکت‌های خصوصی و دانش‌بنیان، جهت بهبود سرعت دستیابی به فناوری بهره برد.

۳. ممانعت از تبدیل منطقه غرب آسیا به محل نزاع قدرت‌های بزرگ

به نظر می‌رسد در فضای رقابتی قدرت‌های بزرگ، احتمال رویارویی و افزایش تنش‌ها میان آن‌ها روزبه‌روز بیشتر خواهد شد و ترجیح آن‌ها این خواهد بود که چنین مواجهه‌ای، در محلی دور از خاک و منطقه‌شان باشد. ازاین‌رو، ضروری است تا تلاش شود مدلی بومی و منطقه‌ای به‌منظور ایجاد ثبات و تأمین امنیت (نظم امنیتی منطقه‌ای بومی) با همکاری سایر بازیگران منطقه‌ای باهدف کاهش مداخله و حضور قدرت‌های بزرگ در منطقه ایجاد شود. لذا لازم است تا جمهوری اسلامی ایران بازیگری حداکثری در چنین فرایندی باشد. در این راستا، ظرفیت دستگاه دیپلماسی و همکاری‌های مشترک نظامی و تقویت دیپلماسی دفاعی می‌تواند زمینه کاهش تنش‌ها و افزایش همکاری‌ها را فراهم کند.

۴. جذب، آموزش و حفظ استعدادها و متخصصین

یکی دیگر از موضوعات و مسائل مهم، توجه به جذب، آموزش و حفظ استعدادها و نیروی انسانی متخصص در حوزه فناوری، به‌خصوص فناوری‌های دارای کاربرد نظامی است. این امر ازآنجا حائز اهمیت بوده که تربیت نخبه‌ای که توان مزیت سازی داشته باشد، بسیار هزینه‌بر است و چنین استعدادی نیز در جهان کمیاب بوده و در صورت عدم توجه به این مقوله، خروج آن‌ها ممکن است ضمن کاهش مزیت و قدرت نسبی کشور، منجر به تقویت رقبا از سوی دیگر نیز شود.

۵. توجه به نیازمندی‌های خاص فناوری در محیط نظامی و امنیتی کنونی

محیط نظامی و امنیتی امروزه به‌صورت روزافزونی در حال خودکار و مستقل عمل کردن و هوشمند شدن است که این امر نیازمندی‌های خاص خود را نیز خواهد داشت.

۶. تقویت همکاری‌ها و گفتگوهای فناورانه منطقه‌ای

این امر ازآنجا اهمیت دارد که اولاً زمینه همکاری‌های مشترک فناورانه را فراهم می‌کند که سرریز آن می‌تواند برای بخش دفاعی کشور حائز اهمیت باشد، ثانیاً حرکتی در مسیر اعتمادسازی فناورانه و کاهش رقابت منطقه‌ای در حوزه فناوری و همچنین کمرنگ ساختن رویکرد تهدید محور در حوزه مزبور است.

۷. تقویت تاب‌آوری و پویایی فناورانه بخش نظامی و توجه به دیجیتالی کردن سیستم‌های نظامی تاکتیکی

نیاز است تا بخش نظامی کشور به سمت کاربست بیشتر فناوری‌های نوین در سطوح مختلف تصمیم‌گیری و راهبردی خود حرکت کرده و سیستم‌ها و توانمندی‌های عملیاتی خود را نیز تا حد امکان دیجیتالی کند. گفتنی است که این مهم به دست نمی‌آید، مگر با همکاری بیشتر بخش خصوصی و غیرنظامی که نیاز است تا حتماً مدلی بدین منظور طراحی شود. همچنین ضروری است تا ثبات سیستم‌های مذکور حفظ‌شده و از اقدامات و عملیات اخلال‌گرانه و مخرب دشمنان مصون بوده و در صورت بروز حادثه، تاب‌آوری و پایداری آن تضمین شود.

۸. حرکت به سمت تشکیل ارتش و تیپ‌های نظامی ترکیبی (انسان پایه و ماشین پایه)

لازم است تا نیروهای نظامی کشور به امکانات و فرصت‌هایی که فناوری‌های نوین نظیر هوش مصنوعی می‌تواند برای آن‌ها باوجود آورد، مجهز شوند. این امر می‌تواند در حوزه تسلیحات عملیاتی و تاکتیکی یا راهبردی از یکسو و حتی در طرح‌ریزی و کسب آگاهی وضعیتی و پردازش اطلاعات روی دهد.