برای مطالعه مناسک، آیات و روایات را استنطاق کنیم

به گزارش روزپلاس، سومین پیش‌نشست تخصصی همایش علمی هیات و آیین‌های مذهبی 1403 با موضوع «روش شناسی اجتماعی مطالعات هیأت» با حضور شهرزاد عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، روحانی، سپهری و خانی، از اعضای هیئت علمی دانشگاه امام صادق علیه‌السلام در مرکز تخصصی احیای امر برگزار شد.

لزوم تعمیق مطالعات مناسک در علوم اجتماعی

محمدرضا روحانی در ابتدای جلسه ضمن تقدیر از برگزاری همایش علمی هیات و آیین‌های مذهبی گفت: در چند دهه اخیر، سویه غالب در تولیدات علوم اجتماعی ایران در حوزه دین، این انگاره را تقویت کرده‌اند که جمهوری اسلامی مناسک را فربه کرده است و اتفاقاً این باعث شده که مردم از دین فاصله بگیرند. یا مثلاً گفته می‌شود جمهوری اسلامی فضای امتی را رها کرده و از دست داده است و در عوض، تنها شیعه‌گری را ترویج می‌کند. اینگونه نتیجه گیری‌های سیاست زده، بیشتر ناشی از این است که فعالیت‌های انجام گرفته، سطحی و کم عمق بوده و دارای یک عقبه علمی و نظری جدی نیست؛ به همین جهت از ساحات مختلفی که در این موضوع باید مورد بررسی قرار گیرد، غفلت می‌شود. 

روحانی ادامه داد: وقتی می‌خواهیم درباره هیأت، کار علمی انجام دهیم، باید مطالعات تاریخی را جدی بگیریم، هستی‌شناسی کنیم، معرفت‌شناسی را مورد بررسی قرار دهیم، روش‌شناسی داشته باشیم و از پدیدارشناسی کمک بگیریم. همچنین، مطالعات ما باید ناظر به میدان باشد. مسیری در فضای علوم اجتماعی باز شده که به برکت مباحث اساتیدی چون حجت‌الاسلام دکتر پارسانیا، می‌تواند به ما در مطالعات مناسک و هیئات، کمک کند. برای مثال، بحث رئالیزم انتقادی در لایه روشی، راهگشاست. اما بسیاری از اصحاب علوم اجتماعی، تنها به مسائل عینی و ثمرات ملموس می پردازند و اصلا وارد مباحث دیگر نمی شوند.

برای مطالعه مناسک آیات و روایات را استنطاق کنیم

عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق علیه‌السلام افزود: برای مطالعه مناسک، حتماً باید از متون دینی استفاده ببریم و آیات و روایات را مورد استنطاق قرار دهیم تا دلالت های مناسکی آن ها را به دست آوریم. در واقع، مطالعه علمی هیأت، مناسک و آیین های مذهبی، بدون مطالعه متون دینی امکان پذیر نیست. اما باید سعی شود این مطالعات به صورت لایه لایه انجام گیرد و سپس، بررسی کنیم که چگونه می‌شود آن ها را انضمامی کرد تا به یک امر قابل سنجش با سنجه تجربی تبدیل شود. مثلاً از طریق طراحی پرسشنامه، می‌توان با میدان ارتباط برقرار کرد. از طرفی شاید بتوان گزارشی تهیه کرد از شهود کسانی که در دامن عقل و نقل تربیت یافته اند.

مطالعه هیأت، نیازمند زبان علمی جدید

زهرا شهرزاد عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات گفت: جریانی در کشور وجود دارد که دائماً سعی می‌کند مخاطب را اقناع کند که زیست جهان ایرانی از فضای دینی خارج شده و اگر عمل دینی هم وجود دارد، نه در یک معنای عارفانه دینی و خلوص خواهانه که در یک فضای صرفاً سنتی و بومی است. با این نگاه، چنین تصور می‌شود که عقلانیتی بر کنش‌های دینی حاکم نیست و افراد صرفاً بر اساس هیجان رفتار می‌کنند. با چنین تحلیلی، تلاش می‌شود مناسک را زیر سوال ببرند.

وی افزود: از مسائل دیگری که به کمک آن، مناسک را مورد هجمه قرار می دهند، دوگان سازی بین منسک گرایی و اخلاق است. در واقع، با برجسته سازی رفتار مناسک گرایانی که خصوصیات اخلاقی نامناسبی دارند، این هجمه انجام می گیرد. دلیل عمده این هجمه ها نیز، آن است که جمهوری اسلامی با مناسک پیوند دارد و مناسک مذهبی، نظم اجتماعی جمهوری اسلامی را پیش می برند.

 عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات گفت: ما باید در روش‌شناسی به نحوی با سنت‌های الهی که همواره جریان دارند، ارتباط برقرار کنیم و در ادامه، به سنجه و یا شکلی از تفسیر برسیم. به یک معنا، ممکن است بوته‌های فرهنگ به کمک ما بیاید و شاید ادبیاتی که پیش از این، هستی را ذیل یک معنای عرفانی و غیرسکولار، اما عرفی فهم کرده است، راهگشا باشد. بنابراین شاید لازم باشد زبان علمی جدیدی خلق کنیم.

علوم اجتماعی سطوح مختلف تحلیل یک رفتار را در نظر نمی‌گیرد

مهدی سپهری عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) دیگر سخنران پیش نشست بود. سپهری گفت: هنگامی که تلاش می‌کنیم به مطالعه و شناخت پدیده ای بپردازیم، در واقع وارد حیطه تحلیل آن پدیده شده‌ایم و تحلیل نیز میسر نیست، مگر آن که نقطه اتکایی در یک فلسفه خاص علوم اجتماعی داشته باشد و در نقطه خاصی بایستد. حال ما باید بررسی کنیم که چگونه می شود با استفاده از عقبه غنی عرفانی، فلسفی، حکمی و الهیاتی خود، وارد گفتگو با مبادی علوم اجتماعی شویم.

وی ادامه داد: برای شناخت کلان از مکاتب موجود در علوم اجتماعی، ابتدا باید هشت سؤال اصلی از آن ها پرسیده شود. سوالاتی که ریشه در هدف شناسی، انسان شناسی، هستی شناسی، نظریه شناسی و... دارد. همچنین، سوالاتی راجع به این که صدق و کذب را در یک نظریه چگونه تعیین می کنند.

عضو هیئت علمی دانشگاه افزود: ما انسان را موجودی دارای لایه ها و مراتب ظاهر و باطن می‌دانیم که در ناحیه وهم و خیال خود به خلق معنا می پردازد، اما در ناحیه عقل خود، به کشف معنا می‌پردازد. بنابراین گاهی مُظهِر معناست و گاهی مَظهَر معنا. این انسان اعتباراتی انجام می دهد و خود، یک حقیقت کشسان به شمار می رود. از طرفی ما با یک انسان مواجه نیستیم، بلکه انسان ها متفاوت هستند و بر اساس توجهاتی که دارند، مرتبه وجودی خود را تعیین می کنند. وقتی انسان به امری توجه می کند، تعین پیدا می کند.

سپهری ضمن بررسی مکاتب گوناگون علوم اجتماعی و پاسخ آن ها به هشت سوال اصلی گفت: باید بتوان در مطالعات علوم اجتماعی به این درک رسید که تاویل رفتارهای انسان، نیازمند بررسی یک عقبه ارادی است که به حوزه کنش شناسی مربوط می شود. یک رفتار ظاهری مشابه از چند نفر سر می زند و مثلا پولی به فقیر می دهند. کسی ممکن است پول خردش زیاد شده باشد و بخواهد با این کار، جیب خود را خالی کند! یک نفر ممکن است دلش برای فقیر سوخته باشد و رفتارش ناشی از یک حس ترحم باشد. کسی ممکن است بگوید این فقیر، یک شیعه امیرالمومنین علیه‌السلام است و باید به او کمک کرد. پس سطوح یک کنش، تحلیل های مختلفی خواهد داشت. همین مطلب در مطالعه هیأت و رفتار مردم در مناسک نیز موثر است.

باید بتوان با اصحاب علوم اجتماعی وارد گفتگو شد

ابراهیم خانی عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) از دیگر میهمانان این نشست بود که گفت: معتقدم حجم وسیعی از اصطلاحات و معارف عرفانی را می‌توان در لایه‌های مختلف فهم از پدیده‌های اجتماعی دخیل کرد، اما ابتدا باید بتوان با اصحاب علوم اجتماعی وارد گفتگو شد. این گفتگو دو لازمه دارد، اول اینکه اراده گفتگو وجود داشته باشد و طرفین یکدیگر را برای گفتگوی علمی به رسمیت بشناسند و دوم اینکه بتوان ادبیات مشترکی یافت. به همین خاطر تصور می کنم با استفاده از دوگان های مهم در علوم اجتماعی، می توان به چنین گفتگو و رفت و برگشتی دست یافت. دوگان هایی مانند عینیت و ذهنیت، نظم و تضاد، ساختار و کارگزار، فردگرایی و کل‌گرایی و...

خانی خاطرنشان کرد: در تجارت، صنعت بسته‌بندی بسیار مهم و موثر است؛ در علم نیز چنین است. باید ابتدا بتوانیم به یک بسته بندی مناسب برسیم که به خوبی دیده شود و دیگران را درگیر کند. ما سعی داریم حکمت را با فهم پدیده‌های اجتماعی ترکیب کنیم، اما این ترکیب را باید در یک بسته بندی قابل گفتگو مانند دوگان‌هایی که عرض شد، ارائه دهیم تا مخاطب علوم اجتماعی ناچار به واکنش و وارد گفتگو شود. بنابراین می توان در مطالعه هیأت، خوانش الهیاتی، حکمی و عرفانی را در دوگان‌ها بریزیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه افزود: مثلاً استفاده از دوگان عاملیت ساختار، نتیجه فوق العاده‌ای خواهد داشت. از نظر من بسیاری از چالش‌های لاینحل فلسفه و علوم اجتماعی در جمع بین این دوگان‌ها را می‌وان با استفاده از مطالعه هیئات مذهبی، تا حد زیادی پاسخ داد. در واقع نمی گویم صرفاً هیأت به علوم اجتماعی نیاز دارد، بلکه می‌گویم در برخی مسائل، علوم اجتماعی به هیأت احتیاج دارد.