«بیماری اجتماعی» که شهید مطهری نگران آن بود

به گزارش روزپلاس، کتاب «ادبستان مطهر» که به تازگی چاپ دوم آن در دسترس علاقه‌مندان به مباحث تربیتی قرار گرفته، از جمله مجموعه کتاب‌های نشر معارف است که در حوزه تربیت اسلامی با تکیه بر آرای شهید مرتضی مطهری منتشر شده است. کتاب حاضر به قلم روح‌الله شهریاری در شش فصل تدوین و منتشر شده است. نویسنده کتاب را با طرح مباحث کلی از جمله تعریف تربیت، تفاوت تربیت با تعلیم، آداب، اخلاق و صنعت، ضرورت تربیت، فایده تربیت و اقسام آن شروع می‌کند و در ادامه، به مبانی تربیت در دو مبحث ارزش‌شناختی و انسان‌شناختی می‌پردازد.

سومین فصل از کتاب حاضر به ساحات تربیت اختصاص دارد که در چهار حوزه  ساحت جسمانی، ساحت عقلانی، ساحت غریزی و ساحت اخلاقی مورد بررسی قرار گرفته و در ادامه، عوامل درونی و بیرونی تربیت در فصل چهارم مطرح شده است. پنجمین فصل از کتاب نیز به اصول تربیت ناظر بر والدین، فرزندان و عمل تربیتی اختصاص دارد و نویسنده در ششمین فصل کتاب نیز روش‌های تربیت را به عنوان حسن ختام کتاب خود در نظر گرفته است.

کتاب «ادبستان مطهر» در واقع کوششی در راه ارائه منسجم، منضبط و جامع اندیشه­‌های تربیتی استاد شهید مرتضی مطهری(ره) در بُعد عمل تربیتی است. کتاب حیثی کاربردی، رویکردی ناظر به فرزند و منظری روان شناختی دارد.

به اعتقاد نویسنده؛ بی­‌تردید استاد شهید مرتضی مطهری(ره) در زمره مربیان ربانی است که در سه بُعد علمی، عملی و اجرایی صلاحیت­‌های لازم جهت حیات مقام تربیت­‌گری را کسب کرده است. از یک سو دارای اندیشه‌ای منضبط، جامع، عمیق و برگرفته از معارف قرآنی، حدیثی و حکمی است و از دیگر سو به طهارت و تهدیب نفس موفق شده بود و نیز اصالت تربیت‌گری را به نیکویی مواظبت کرده و نیز متذکر می­‌شدند. این ویژگی‌­ها، از ایشان معلم تربیتی ساخته است که برای همیشه تاریخ می­‌توان به منطق و رأی او تمسک جست و کام تشنگان را سیراب کرد.

تربیت در اسلام از جایگاه بسیار والایی برخوردار است و به عنوان یکی از مهمترین ارکان جامعه اسلامی تلقی می‌شود. در واقع، هدف غایی اسلام، تزکیه و تربیت نفوس است. قرآن کریم، پیامبران را مربیانی می‌داند که آمده‌اند تا انسان‌ها را به سوی کمال هدایت کنند. آیات بسیاری در قرآن و روایات متعددی از پیامبر اسلام (ص) و ائمه اطهار (ع) بر اهمیت تربیت و پرورش انسان‌ها دلالت دارند.

چرا «ادبستان مطهر» را باید خواند؟

قرائت قرآن، بیان احکام و دستورات دینی، ارائه الگوهای عملی و ایجاد محیط تربیتی از جمله محورهای اصلی تربیتی در جامعه اسلامی در گذشته بوده است که در مراکز اصلی تربیت از جمله مساجد رواج داشته است. بر همین مبنا، آثار متعددی چه از سوی اندیشمندان چه از سوی ادبا در حوزه ادبیات تعلیمی نوشته شد که هدف غایی تمامی آنها، تربیت نسل انسان و نسل جدید بود. با این حال، آشنایی با علوم جدید و تلفیق علم و دین و راه‌اندازی مدارس جدید این امکان را ایجاد کرد تا حوزه تعلیم و تربیت نیز با طرح مباحث جدید و از سوی دیگر، به صورت دسته‌بندی‌تر شده و ساختارمند، در دسترس عموم قرار گیرد. از این منظر، آرای شهید مطهری را می‌توان آغازگر راه جدیدی در حوزه تعلیم و تربیت اسلامی معرفی کرد.

ایشان با ارائه دیدگاه‌های جامع، نوآورانه و کاربردی در حوزه تربیت، نقش بسزایی در توسعه و ارتقای این حوزه ایفا کرده است. آرای ایشان به عنوان یک منبع ارزشمند برای تربیت نسل‌های آینده، همواره مورد توجه اندیشمندان و مربیان بوده و خواهد بود. نگاه جامع به انسان، تأکید بر عقل و آگاهی، تأکید بر آزادی و اختیار و از همه مهمتر توجه به شرایط زمان از جمله ویژگی‌های آرای شهید مطهری در این زمینه است که وجه تمایز اندیشه‌های ایشان با اندیشمندان گذشته به شمار می‌رود. ایشان با در نظر گرفتن خلأهای این حوزه، از کم بودن منابع مفید علمی که در مسیر تهذیب و تربیت کام تشنگان معارف اسلامی را سیراب کند اظهار تاسف کرده و نیز بر آن دسته از افرادی که کار در امر تربیت و تألیف منابع مفید جهت اجرای درست فرآیند تربیت را کسر شأن جایگاه علمی خود و دیگران می­‌دانستند خرده گرفته و از این تفکر به عنوان یک «بیماری اجتماعی» یاد کرده‌اند.

همچنین استاد شهید بر تخصص علمی والدین و مربیان به عنوان شرط لازم و حیاتی تربیت­گری پای می­‌فشردند و متذکر می‌شدند که جهل، نادانی و عدم توجه به اصول تعلیم و تربیت، ناخواسته موجبات سقوط فرزندان را فراهم می‌کند. به اعتقاد ایشان؛ علت اعراض بسیاری از افراد تحصیل کرده از دین، به جهت نقص مربیان آنها در بُعد بینشی است؛ چرا که معارف دینی به طرز صحیحی به آنها تعلیم داده نشده است؛ از همین جهت ایشان فهم منطق دین در تعلیم و تربیت را برای مربیان این عرصه یک ضرورت می­‌دانند و خود در این مسیر گام برداشته، تلاش وافری برای ارائه منطق تربیتی اسلام صورت داده و کج فهمی­‌ها و کج اندیشی‌­های مسیر را متذکر شده‌اند:

«این بنده شخصاً سال‌هاست که این مطلب را احساس کرده‌‏ام و وظیفه خود دانسته‏‌ام که فعّالیت‌هاى مذهبى خود را تا حدودى که توانایى دارم در راه تعلیم صحیح و معقول مفاهیم دینى و مذهبى متمرکز کنم. تجربه نشان داده است که اینگونه فعّالیت‌ها بسیار ثمربخش است».

اهمیت آرای شهید مطهری در حوزه تربیت

استاد مطهری بی‌تردید در زمره عالمان بزرگ و تاریخ‌ساز اسلام است که دارای جامعیت در اندیشه و فکر است. از جمله مهمترین فعالیت‌های علمی و اندیشه‌ای استاد- چنانکه خود فرموده و نیز آثار او گواهی می‌دهد- مباحثی است که در حوزه تعلیم و تربیت قرار دارد. شهید مطهری بیش از هر چیزی تلاش کرده تا خطوط تربیت صحیح و منطبق با اندیشه اسلامی را ترسیم کند؛ ضرورتی که در حال حاضر نیز همچنان به قوت خود باقی مانده و با تکثر در اندیشه‌های تربیتی بر اهمیتش افزوده شده است.

با این حال آرای تربیتی استاد مطهری به صورت جامع و نیز منسجم و با رویکرد ناظر به عمل تربیتی تاکنون ارائه نشده است، بدین جهت نویسنده با تدارک این کتاب تلاش کرده با بررسی کامل آثار استاد به طرحی منسجم و نیز جامع از آرای تربیتی استاد خصوصا در مباحث مغفول ماننده مانند ابعاد روان‌شناختی آرای تربیتی استاد و نیز مباحث ناظر به فرزندان دست یابد؛ از همین روی مطالعه این کتاب خواننده را با آرای تربیتی ممتاز استاد به صورت کامل آشنا می‌کند. تفاوت فعالیت تربیتی را با سایر فعالیت‌هایی که ممکن است با امر تربیت خلط شوند در می‌باید، او را با مبانی قریب تربیت اسلامی آشنا می‌کند، ساحات مختلف تربیت و کاکردها و نسبت آنها با یکدیگر را در می‌یابد، عوامل و موانع تربیت را بررسی  و به اهمیت آنها واقف می‌شود. همچنین مخاطب با بیش از 40 روش تربیتی که اغلب آنها حیث روان‌شناختی دارند، آشنا می‌شود.

تفاوت «ادبستان مطهر» با «تعلیم و تربیت اسلامی»

در بررسی آرای تربیتی شهید مطهری به این نتیجه می‌رسیم که بهره‌­گیری از اندیشه­‌های تربیتی استاد با چالش‌­هایی مواجه است. به اعتقاد برخی کارشناسان؛ کتاب «تعلیم و تربیت اسلامی» که مهمترین اثر تربیتی استاد محسوب می­‌شود، حجم بسیار محدود و غیر منظبتی از آرای تربیتی استاد را در بر دارد. این کتاب بدون تفکیک مباحث مختلف ناظر به ارزش‌­ها و نیز بدون تفکیک ساحات مختلف تربیت از یکدیگر سامان داده شده است.

در همین رابطه تفکیک تربیت از اخلاق و تربیت اخلاقی و تمایز بین تربیت اخلاقی و فلسفه اخلاق و فلسفه تربیت یکی از کارهای بایسته است که باید در این اثر انجام می­‌شده است. مهمتر آنکه حجم قابل توجهی از آرای تربیتی استاد به صورت پراکنده در کتب غیر مرتبط با مباحث تربیت و تهذیب، مانند اصول فلسفه و روش رئالیسم، نقدی برمارکسیسم، فلسفه تاریخ، خدمات متقابل اسلام و ایران، عدل الهی، آینده انقلاب اسلامی و...درج شده است که ضرورت داشته و دارد که گردآوری شده و به انضباط درآید.

نکته دیگر آنکه دقت نظر در دیدگاه‌های تربیتی استاد حکایت­گر غلبه حیث روان‌شناختی، خصوصاً در توصیه­‌ها و تجویزات تربیتی است. حیثی که در حوزه تربیت اهمیت ویژه‌ای دارد و در اندیشه­‌های بزرگان از علما کمتر به آن پرداخته شده است. همچنین واکاوی و دقت نظر در اندیشه­‌های تربیتی استاد، ما را با حجم قابل توجهی از توصیه‌ها و تجویزات ناظر به فرزندان مواجه می­‌کند. مباحث ناظر به تربیت فرزند بحثی است که علی رغم اهمیتش، بررسی آن در اندیشه­های استاد تا کنون کاملا مغفول مانده است.

به گفته نویسنده «ادبستان مطهر»؛ نکات پیش گفته، نگارنده این سطور را که توفیق مطالعه چندباره مجموعه آثار استاد را داشته و سالیانی چند از دوران تحصیل خود در حوزه علمیه را به مطالعه، بررسی و فیش‌برداری از اندیشه‌­های استاد مشغول بوده است، بر آن داشت تا به فکر سامان دادن اندیشه­های تربیتی استاد در طرحی نظامند و مبتنی بر نکات پیش­‌گفته برآید که حاصل آن کتاب حاضر است.

کودک باید کودکی کند

شهریاری هدف غایی کتاب حاضر را تلاش برای برداشتن گامی هرچند کوتاه ولی جامع و منسجم در راه معرفی اندیشه‌­های تربیتی استاد مطهری(ره) در بُعد عمل تربیتی و با رویکردی ناظر به فرزند بردارد، می‌داند. به گفته او؛ در انتخاب محتوای هر فصل به دیدگاه‌­های بدیع و ممتاز استاد اشاره شده و از ذکر مطالبی که به اقتضای زمان مکررا بحث و بررسی شده پرهیز شده و از ارائه مباحث صرفاً تئوری اجتناب شده است.

در بخشی از کتاب در بحث «کودک باید کودکی کند» می‌خوانیم:

آدم کج سلیقه‏‌اى پیدا مى‏‌شوند که به خودشان یا به بچه‏‌شان که تحت کفالت تربیت‌شان است، فشار مى‏‌آورند. انسان اشخاصى را مى‏‌بیند که مى‏‌گویند مى‏‌خواهم بچه‏‌ام را تربیت کنم. خوب، چطور مى‏‌خواهى تربیت کنى؟ نمى‏‌گذارد بچه پنج شش ساله برود با بچه‏‌ها بازى کند، هر مجلسى که خودش مى‏‌رود، بچه را هم مى‏‌برد براى اینکه تربیت بشود، جلوى خنده او را مى‏‌گیرد، جلوى خوراک او را مى‏‌گیرد. بچه بزرگ مى‏‌شود در حالى که احتیاجات طبیعى وجودش برآورده نشده است، همواره به او گفته‏‌اند خدا، قیامت، آتش جهنم. تا در سنین بیست و چند سالگى، این قواى ذخیره شده، این شهوت‌ها و تمایلات اشباع نشده یک مرتبه زنجیر را پاره مى‏‌کند. این بچه‏‌اى که شما مى‏‌دیدید در اثر تلقین پدر در 12 سالگى نمازش 20 دقیقه طول مى‏‌کشید، نماز شب مى‏‌خواند، دعا مى‏‌خواند، یک مرتبه مى‏‌بینید در 25 سالگى یک فاسق و فاجرى از آب درمى‏‌آید که آن سرش ناپیداست.

بدبخت‌ترین کودکان

بدبخت‏‌ترین کودکان، آنهایى هستند که والدین آنها، آنها را در ناز و نعمت پرورش مى‏‌دهند و نمى‏‌گذارند سردى و گرمى دنیا را بچشند و پستى و بلندى جهان را لمس کنند. اینگونه کودکان در مقابل سختی‌ها حسّاس مى‏‌شوند و در مقابل لذت‌ها بى‏‌تفاوت.

غنچه با زور گل نمی‌شود

 ترس و ارعاب و تهدید، در انسان‌ها عامل تربیت نیست؛ چون تربیت به معنى پرورش دادن است. استعدادهاى هیچ انسانى را از راه ترساندن، زدن، ارعاب و تهدید نمى‌‏شود پرورش داد، همان‏طور که یک غنچه گل را نمى‌‏شود به زور به صورت گل درآورد، مثلاً غنچه را بکِشیم تا گل بشود یا نهالى را که به زمین کرده‏‌ایم و مى‏‌خواهد رشد بکند، با دست خودمان بگیریم به زور بکشیم تا رشد بکند. رشد آن به کشیدن نیست. اعمال زور آنجا مفید نیست. ...

پدر اگر خود نگه‌دار نباشد

آنجا که در قرآن فرموده است: «قوا انْفُسَکُمْ وَ اهْلیکُمْ» نکته دیگرى هم هست و آن این است: قرآن اگر مى‏‌گفت: «یا ایها الذین امنوا قوا اهلیکم» اى اهل ایمان خاندان خودتان را حفظ کنید، مطلب درست کاملى گفته بود. ولى وقتى فرمود: «قوا انْفُسَکُمْ وَ اهْلیکُمْ» خودتان را و خاندانتان را حفظ کنید، و اول «خودتان» را ذکر کرد، ضمناً اشاره به رابطه میان این دو هست، یعنى تا خودتان را حفظ نکنید آنها را نمى‌‏توانید حفظ کنید. من نماز نمى‏‌خوانم ولى بچه! تو نماز بخوان، نماز چیز خیلى خوبى است! تو به من نگاه نکن اگر دروغ مى‏‌گویم، تو راستگو باش!

«نگاه نکن» حرف است. پس این باورى نیست که انسان خودش را حفظ نکند و بتواند خاندانش را حفظ کند. مرحوم شیخ غلامرضا یزدى رضوان‏‌اللَّه علیه که مرد بسیار بزرگى بود یک وقتى در یک منبر مطلبى آورد، گفت که یک دهاتى اسهال داشت، یک کسى برایش فرنى آورد. گفت من نمى‏‌خورم. گفتند چرا؟ گفت این خودش را نمى‏‌تواند نگه دارد، شکم مرا مى‏‌تواند نگه دارد؟ حال پدرى که خودش را نتواند نگه دارد، بچه‏‌هایش را مى‏‌تواند نگه دارد؟ تو که خودت را نمى‏‌توانى نگه دارى چطور زن و بچه‌‏ات را مى‏‌توانى نگه دارى؟ اول خود نگهدارى، بعد غیر نگهدارى. ...

نشر معارف کتاب «ادبستان مطهر» را در 156 صفحه منتشر کرده و در دسترس علاقه‌مندان قرار داده است.