افزایش سوءظن‌ها در مورد فروش گاز روسیه توسط جمهوری آذربایجان

به گزارش روزپلاس، افزایش ادعاها در رسانه‌های جهانی مبنی بر فروش گاز روسیه به اروپا توسط جمهوری آذربایجان، باعث ایجاد تنش در روابط باکو و کی‌یف شده است.

ولادیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، اخیراً در سخنانی گفت: «ما نمی‌خواهیم در بازی‌ای شرکت کنیم که در آن کشوری از روسیه گاز می‌خرد و سپس آن را ترانزیت می‌کند. این کار مانند کسب سود از جنگ و ارسال پول به روسیه است.»

اگرچه زلنسکی نامی از آذربایجان نبرد، اما خبرنگار فایننشال تایمز در مقاله‌ای به‌طور خاص بر روی جمهوری آذربایجان تأکید کرد. مقامات جمهوری آذربایجان هنوز به این ادعاها واکنشی نشان نداده‌اند.

پایان قرارداد ترانزیت گاز بین روسیه و اوکراین در سال 2025، توجه کشورهای اتحادیه اروپا را به آذربایجان معطوف کرده است. قراردادهای بزرگ گازی امضا شده و خطوط لوله شروع به کار کرده‌اند؛ اما آذربایجان چگونه از این فرصت استفاده می‌کند؟ آیا واقعاً گاز روسیه را با «برند آذربایجان» می‌فروشد یا خواهد فروخت؟

ابتدا باید وضعیت فعلی استفاده از منابع گاز طبیعی آذربایجان را تجزیه‌وتحلیل کنیم.

بر اساس آمار، در سال‌های اخیر افزایش تولید گاز در جمهوری آذربایجان مشاهده می‌شود. به‌طوری که در سال‌های 2020 تا 2023، تولید گاز تجاری بیش از 27.3 درصد افزایش یافته است. در این دوره، مصرف نیز 0.12 درصد افزایش داشته است.

آمارهای رسمی جمهوری آذربایجان نشان می‌دهد که نشان می‌دهد که در سال 2020، 47.8 درصد (12.6 میلیارد مترمکعب) از 26.4 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی تولید شده، در سال 2021، 40.3 درصد (13.1 میلیارد مترمکعب) از 32.5 میلیارد مترمکعب، در سال 2022، 39.9 درصد (13.9 میلیارد مترمکعب) از 39.9 میلیارد مترمکعب و در سال 2023، 39.4 درصد (14.3 میلیارد مترمکعب) از 36.4 میلیارد مترمکعب به مصرف داخلی اختصاص یافته است.

مصرف داخلی عمدتاً برای تولید انرژی گرمایی، صنایع و خانوارها بوده است.

طبق اطلاعات ژانویه تا اکتبر سال 2024، 35.1 میلیارد مترمکعب گاز تجاری تولید شده و پیش‌بینی می‌شود که این رقم تا پایان سال افزایش یابد.

همان‌طور که مشخص است، حدود 40 درصد از گاز طبیعی به تأمین نیازهای داخلی و بقیه صادر می‌شود. اگر قبل از جنگ روسیه و اوکراین، بازار اصلی گاز آذربایجان، گرجستان و ترکیه بود، در حال حاضر این بازار گسترش یافته است.

راه‌اندازی کامل کریدور گاز جنوبی، به‌ویژه خط لوله ترانس آدریاتیک (TAP) از سال 2020، امکان انتقال گاز آذربایجان به بازار اروپا را فراهم کرده است؛ اما با وجود این افزایش تولید و صادرات، هنوز منبع 1.6 میلیارد مترمکعب از گاز وارداتی آذربایجان در سال 2023 مشخص نیست و این موضوع باعث ایجاد ابهام و گمانه‌زنی‌هایی شده است.

ادعاهای مطرح‌ شده: چرا آذربایجان به روسیه گاز فروخته است؟

بحران گاز بین غرب و روسیه در پی جنگ اوکراین، توجه را به جمهوری آذربایجان جلب کرده است. وابستگی کشورهای جنوب شرقی اروپا به گاز روسیه، آن‌ها را به جستجوی بازارهای جایگزین سوق داده است.

امضای توافقنامه گازی بین بروکسل و باکو در ژوئیه 2022 نیز ناشی از تلاش غرب برای یافتن منابع انرژی جایگزین است. بر اساس این توافقنامه، قرار است تا سال 2027، صادرات گاز آذربایجان به اتحادیه اروپا به 20 میلیارد مترمکعب در سال برسد.

الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان نیز در مصاحبه‌ای با رسانه‌ها اعلام کرد که آن‌ها قصد دارند صادرات گاز به اروپا را حداقل دو برابر افزایش دهند.

البته، ظرفیت تولید آذربایجان در حال حاضر برای تحقق کامل این وعده‌ها کافی نیست. اگر در سال 2020، چهار کشور خریدار گاز آذربایجان بودند، بر اساس اطلاعات دسامبر 2024، این تعداد به 12 کشور رسیده است.

با افزایش حجم گاز وارداتی، ادعاهایی در رسانه‌های جهانی مبنی بر فروش گاز روسیه از طریق آذربایجان مطرح می‌شود؛ اما منشأ این ادعاها چیست؟

بلومبرگ چند ماه پیش گزارش داد که مذاکراتی بین آذربایجان و روسیه برای فروش گاز به اوکراین در جریان است. در این گزارش، صحبت از تأمین 12 تا 14 میلیارد مترمکعب گاز است که می‌تواند نیاز کشورهایی مانند مجارستان و اسلواکی را برطرف کند.

به گفته این نشریه، هدف اصلی مذاکرات، فروش گاز آذربایجان به اوکراین و انتقال آن به کشورهای اروپای شرقی است و حتی گفته می‌شود که قراردادهایی در این زمینه امضا شده است.

این تصمیم همچنین با هدف حفظ و جلوگیری از تخریب خط لوله گاز در خاک اوکراین اتخاذ شده است. هنوز موضع روسیه در این مورد مشخص نیست و آذربایجان نیز به‌طور رسمی اظهارنظری نکرده است.

اما در حالی که مذاکرات در مورد ترانزیت گاز آذربایجان از طریق روسیه و اوکراین در اتحادیه اروپا در جریان بود، در سال 2023 شاهد معامله گازی بین باکو و مسکو بودیم. بر اساس اطلاعات کمیته دولتی آمار جمهوری آذربایجان، این کشور در سال 2023، 326.5 میلیون مترمکعب گاز به روسیه صادر کرده و از این طریق 55.5 میلیون دلار درآمد کسب کرده است.

این اولین بار در دوران استقلال آذربایجان است که چنین معامله صادرات گازی بین این کشور و روسیه ثبت می‌شود؛ اما در شرایطی که روسیه به دنبال بازارهای جدید برای گاز خود است، نیاز آذربایجان به گاز این کشور جای سؤال دارد.

علاوه بر این، نشریه Politico اروپا گزارش داد که آذربایجان با واردات گاز روسیه و تغییر برچسب آن، این گاز را به‌عنوان گاز آذربایجان به اروپا می‌فروشد؛ به عبارت دیگر، آذربایجان را به کمک به روسیه برای دور زدن تحریم‌ها متهم کرد.

حکمت حاجی‌اف، دستیار رئیس‌جمهور آذربایجان، در صفحه توییتر خود، مقاله Politico را نمونه‌ای زشت از انتشار اطلاعات نادرست خواند.

وی گفت: «یک واقعیت این مقاله را به‌طور کامل رد می‌کند: آذربایجان در سال 2024 از روسیه گاز وارد نکرده است. نقطه سر خط! تولید گاز در آذربایجان با همکاری شرکای بین‌المللی انجام می‌شود. حجم تولید و صادرات برای همه روشن است.»

حاجی‌اف حتی از Politico اروپا خواست که عذرخواهی کند و این مقاله جعلی را پس بگیرد؛ اما با توجه به آمارهای متناقض، حجم صادرات، تولید و واردات گاز برای همه روشن نیست.

کمیته دولتی آمار و کمیته دولتی گمرک آذربایجان، آمارهای متفاوتی در مورد صادرات گاز ارائه می‌دهند. این اختلافات آماری گاهی با تفاوت در ثبت گمرکی، رویه‌های حسابداری و دلایل دیگر توضیح داده می‌شود.

اختلافات آماری بین آمارهای کمیته دولتی آمار و کمیته دولتی گمرک آذربایجان نشان می‌دهد که در سال 2022، آمار صادرات گاز طبیعی کمیته دولتی آمار، 3.3 میلیارد مترمکعب بیشتر از آمار کمیته دولتی گمرک و در سال 2023، 1.6 میلیارد مترمکعب کمتر بوده است.

جمهوری آذربایجان پس از جنگ اوکراین، توانسته صادرات گاز خود را به‌طور قابل‌توجهی افزایش دهد. به‌طوری که در سال 2023، صادرات گاز نسبت به سال 2021، 24.7 درصد افزایش یافته است.

بر اساس آمار، در سال 2021، 20 میلیارد مترمکعب گاز به 6 کشور صادر شده، در حالی که در سال 2023، این حجم به 26.6 میلیارد مترمکعب رسیده است. حتی بر اساس اطلاعات 10 ماهه اول سال 2024، 21.3 میلیارد مترمکعب گاز صادر شده که در مقایسه با کل دوره سال‌های قبل (12 ماه)، رقم بالایی است.

با توجه به اینکه سیاست‌های مربوط به گاز طبیعی در حال تغییر است، جذب بازارهای جدید برای تأمین این تقاضا در کانون توجه قرار دارد؛ زیرا مصرف داخلی نیز به موازات افزایش تولید گاز، افزایش می‌یابد.

همچنین، باکو برای عمل به تعهدات خود در قبال اتحادیه اروپا و تحقق وعده خود مبنی بر دو برابر کردن عرضه گاز، به منابع گازی اضافی نیاز دارد. در این زمینه، رسانه‌های خارجی بیشتر بر نقش گاز روسیه در این موضوع تمرکز می‌کنند.

الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، در مورد خرید گاز از روسیه گفت: «صحبت از خرید 1 میلیارد مترمکعب گاز از روسیه است. در پایان سال گذشته (منظور سال 2022 است) قرارداد امضا شد و در این مدت حتی نیمی از این مقدار را هم دریافت نکرده‌ایم. چرا ما این کار را می‌کنیم؟ بله، مصرف ما در حال افزایش است، جمعیت در حال افزایش است. شرکت‌هایی که در زمان کمبود منابع با تمام ظرفیت کار نمی‌کردند - کارخانه متانول، کارخانه اوره، مجتمع‌های پتروشیمی - اکنون با تمام ظرفیت کار می‌کنند. اگر فقط به حجم تولید و صادرات در آذربایجان در سال گذشته نگاه کنیم، می‌بینیم که ما 22 میلیارد مترمکعب گاز صادر کرده‌ایم و به نظر من، فقط 200 تا 300 میلیون مترمکعب، یعنی حدود یک درصد، وارد کرده‌ایم. امسال 24 میلیارد مترمکعب گاز صادر خواهیم کرد و بقیه آن 1 میلیارد را وارد خواهیم کرد؛ بنابراین، فقط افراد ناآگاه یا مغرض می‌توانند بگویند که ما از روسیه گاز می‌خریم و سپس آن را می‌فروشیم؛ بنابراین فکر می‌کنم که در این مورد با هر دوی آن‌ها روبرو هستیم.»

ابهامات در واردات گاز آذربایجان و افزایش سوءظن‌ها در مورد معاملات پنهانی با روسیه

با وجود ادعای الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان مبنی بر واردات 1 میلیارد مترمکعب گاز از روسیه در سال 2023، آمارها نشان می‌دهد که آذربایجان در این سال 4.5 میلیارد مترمکعب گاز وارد کرده است.

طبق اطلاعات کمیته دولتی آمار، در سال 2023، 36.4 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی تجاری در آذربایجان تولید شده که 14.3 میلیارد مترمکعب آن به مصرف داخلی اختصاص یافته است. در نتیجه، 22.1 میلیارد مترمکعب گاز در ذخایر باقی مانده است.

با توجه به صادرات 26.6 میلیارد مترمکعب گاز، برای جبران این کسری، به 4.5 میلیارد مترمکعب گاز نیاز بوده است.

در حالی که در سال 2022، نیاز داخلی از طریق ذخایر به‌طور کامل تأمین شده بود، دولت آذربایجان اقدام به واردات گاز کرده است. آیا این اقدام برای جمع‌آوری ذخایر اضافی بوده است؟ در آمار مربوط به تغییرات ذخایر گاز طبیعی، چنین شاخصی ارائه نشده است.

بررسی آمارهای سالانه کمیته دولتی آمار نشان می‌دهد که باکو برای تأمین نیازهای خود به گاز، مجبور به واردات از کشورهای همسایه، از جمله ایران، ترکمنستان و روسیه شده است.

کمیته دولتی آمار آذربایجان در آمار کلی خود اعلام کرده است که در سال 2022، 1.5 میلیارد مترمکعب گاز وارد شده است؛ اما با بررسی جزئیات به تفکیک کشورها، این رقم 1.06 میلیارد مترمکعب ذکر شده است: 93.2 میلیون مترمکعب از روسیه، 857 میلیون مترمکعب از ترکمنستان و 66.1 میلیون مترمکعب از ایران. این سؤال مطرح می‌شود که منبع بیش از 550 میلیون مترمکعب گاز وارداتی بقیه کجاست؟

در سال 2023، اعداد ناپیدا در آمار گاز بیشتر است. در حالی که کمیته دولتی آمار به‌طور رسمی اعلام کرده است که 2.8 میلیارد مترمکعب گاز وارد شده است، اما در اطلاعات مربوط به کشورها، تنها اطلاعات مربوط به فروش 2.3 میلیارد مترمکعب موجود است.

به‌عنوان مثال، گفته می‌شود که در سال گذشته، 800 میلیون مترمکعب از روسیه و 1.5 میلیارد مترمکعب از ترکمنستان گاز وارد شده است؛ اما در دو اطلاعیه مختلف کمیته دولتی آمار، هیچ اطلاعاتی در مورد منبع 541 میلیون مترمکعب گاز بقیه وجود ندارد. این اختلاف در آمار کمیته گمرک حتی بیشتر است و به 1.6 میلیارد مترمکعب می‌رسد.

اگر این اختلافات آماری زیاد در واردات ناشی از مسائل حسابداری، تشریفات گمرکی یا قراردادهای خریدوفروش باشد، انتظار می‌رفت که این نوع مشکلات در صادرات نیز وجود داشته باشد؛ اما در صادرات، هیچ اختلاف قابل‌توجهی بین حجم گاز صادر شده به کشورهای مختلف و آمار کمیته دولتی گمرک دیده نمی‌شود. اگر این یک اختلاف فنی نیست، پس منبع 1.6 میلیارد مترمکعب گاز وارداتی برای همه روشن نیست.

در مورد خریدوفروش گاز با روسیه، در حالی که حکمت حاجی‌اف اعلام کرده است که در سال 2024 از روسیه گاز خریداری نشده است، اما طبق آمار رسمی، آذربایجان در 10 ماه اول سال جاری، 141.6 میلیون مترمکعب گاز از روسیه وارد کرده است.

به‌طور کلی، بر اساس توافقنامه امضا شده بین سوکار و گازپروم در سال 2022 تا مارس 2023، حداکثر 1 میلیارد مترمکعب گاز از روسیه به آذربایجان صادر شده است.

این واقعیت در آمار رسمی نیز منعکس شده است و الهام علی‌اف نیز در سخنان خود آن را تأیید کرده است. آذربایجان در سال 2022، 93.2 میلیون مترمکعب و در سال 2023، 800.6 میلیون مترمکعب گاز از روسیه خریداری کرده است. هیچ اطلاعاتی در مورد تمدید قرارداد یا ادامه واردات تا سال 2024 وجود ندارد. برعکس، آمار کمیته دولتی آمار آذربایجان نشان می‌دهد که واردات گاز از روسیه در سال 2024 نیز ادامه داشته است.

بنابراین، اختلافات در آمار واردات گاز، باعث ایجاد سوءظن‌هایی در مورد معاملات گازی آذربایجان با روسیه شده است.