«رایانه» از کجا آمده؟

ریشه واژهٔ فارسی «رایانه» از کجا آمده است ؟

کد خبر: ۲۵۵۰۹۳

تاریخ انتشار:۲۲ خرداد ۱۴۰۱ - ۲۰:۴۱ - 12 June 2022

به گزارش روزپلاس، در یادداشتی که به قلم فریبرز کوچکی‌زاد نگاشته و توسط صفحه زبان‌شناسی همگانی منتشر شده، درخصوص تاریخ ریشه این واژه آمده است: «واژهٔ رایانه از مصدر رایانیدن ساخته شده که در فارسی میانه به شکلِ rāyēnīdan و به معنای «سنجیدن، سبک و سنگین کردن، مقایسه کردن» یا «مرتّب کردن، نظم بخشیدن و سامان دادن» بوده‌است. این مصدر در زبان فارسی میانه یا همان پهلوی کاربرد فراوانی داشته و مشتق‌های زیادی نیز از آن گرفته شده بوده است. برایِ مصدر رایانیدن/ رایاندن در فرهنگ واژه دهخدا چنین آمده: رایاندن

[ دَ ] (مص) رهنمائی نمودن به بیرون. هدایت کردن. (ناظم الاطباء).

شکلِ فارسی میانهٔ این واژه rāyēnīdan بوده و اگر می‌خواسته به فارسی نو برسد به شکل رایانیدن/ رایاندن درمی‌آمده. (بسنجید با واژۀ فارسیِ میانۀ āgāhēnīdan که در فارسیِ نو آگاهانیدن/ آگاهاندن شده‌است). این واژه از ریشۀ فرضیِ ایرانیِ باستان –radz* است که به معنایِ «مرتّب کردن» بوده. این ریشه به‌صورتِ –rad به فارسیِ باستان رسیده و به شکل rāy در فارسیِ میانه (پهلوی) به‌کار رفته. از این ریشه ستاک‌های حال و واژه‌های زیر در فارسی میانه و نو به‌کار رفته‌اند: -ā-rādz-a*ی ایرانی باستان> -ā-rāy ِ فارسی میانه که در واژۀ آرایش فارسی نو دیده می‌شود.

-pati-rādz-a*یِ ایرانیِ باستان> -pē-rāy ِ فارسی میانه که در واژۀ پیرایش فارسی نو دیده می‌شود؛ و -rādz-ta*ی ایرانی باستان> rāst ِ فارسی میانه که در واژۀ راست فارسی نو دیده می‌شود.

این ریشۀ ایرانی از ریشۀ هندواروپاییِ -reĝ* به معنای «مرتّب کردن و نظم دادن» آمده‌است. از این ریشه در هندی rāj-a به معنی «هدایت‌کننده، شاه» (یعنی کسی که نظم می‌دهد)، لاتینی rect-us به معنیِ «راست، مستقیم»، فرانسه di-rect به معنیِ «راست، مستقیم»، آلمانی richt به معنیِ «راست، مستقیم کردن» و انگلیسی right به معنیِ «راست، مستقیم، درست» برجای مانده‌است. در فارسیِ نو پسوند -ـه (= /e/ در فارسی رسمی ایران و /a/ در فارسی رسمی افغانستان و تاجیکستان) را به ستاک حال فعل‌ها می‌چسبانند تا نام ابزار آن فعل‌ها به‌دست آید (البته با این فرمول مشتق‌های دیگری نیز ساخته می‌شود، اما در اینجا تنها نام ابزار مد نظر است)؛ برای نمونه از مالـ- (یعنی ستاکِ حالِ مالیدن) + -ـه، ماله «ابزار مالیدنِ سیمان و گچِ خیس»، گیر- (یعنی ستاکِ حالِ گرفتن) + -ـه، گیره «ابزار گرفتن» پوشـ- (یعنی ستاکِ حالِ پوشیدن) + -ـه، پوشه «ابزار پوشیدن» (خود را جایِ کاغذهایی بگذارید که پوشه را می‌پوشند!) رسانـ- (یعنی ستاکِ حالِ رساندن) + -ـه، رسانه «ابزار رساندنِ اطّلاعات و برنامه‌هایِ دیداری و شنیداری» حاصل می‌شود. در فارسی نو پسوند -ـه (= e- یا همان a-) را به ستاک حال «رایانیدن» یعنی رایانـ- چسبانده‌اند تا نامِ ابزارِ این فعل ساخته شود؛ یعنی «رایانه» به معنای «ابزار نظم بخشیدن و سازماندهی (داده‌ها)» است. سازندگان این واژه به واژۀ فرانسوی این مفهوم، یعنی ordinateur توجّه داشته‌اند که در فرانسه از مصدرِ ordre «ترتیب و نظم دادن و سازمان بخشیدن» ساخته شده. به هرحال، معنادهیِ واژه‌یِ رایانه برایِ این دستگاه جامع‌تر و رساتر از کامپیوتر است. یادآور می‌شود که computer به معنای «حسابگر» یا «مقایسه‌گر» است، حال آن‌که کار این دستگاه به‌راستی فراتر از «حساب کردن» است.»