بازخوانی تاریخ در سالروز شهادت/

ریشه انقلاب اسلامی و طرح «ولایت فقیه» دراظهارات شیخ فضل الله نوری مشهود است/ مراجع‌ مشروطه‌ خواه‌ در تشخیص‌ و تطبیق‌ کلیات‌ بر مصادیق‌ به‌ پای‌ شیخ‌ نمی‌رسیدند

بدون تردید، نخستین فرد از مجتهدان که به طور مشخص در مقابل تغییر ماهیت غرب زده ی مشروطیت ایستاد، «شیخ فضل الله نوری» بود. او با بینش عمیق خود پی برد، آنچه روشنفکران به عنوان «مشروطه» در پی عرضه و اجرای آن هستند، برخاسته از بینش و فکر غربی است.
کد خبر: ۲۶۱۰۸۰
تاریخ انتشار:۱۱ مرداد ۱۴۰۱ - ۱۳:۵۲ - 02 August 2022
ریشه انقلاب اسلامی و طرح «ولایت فقیه» دراظهارات شیخ فضل الله نوری مشهود است/ مراجع‌ مشروطه‌ خواه‌ در تشخیص‌ و تطبیق‌ کلیات‌ بر مصادیق‌ به‌ پای‌ شیخ‌ نمی‌رسیدند/ او در جنبه غربگرایانه مشروطیت اغماض نداشت



نرگس ضیا، مدرس و کارشناس مسائل تاریخی در یادداشتی برای روزپلاس نوشت: از حدود نیمه دوم قرن سیزدهم اسلامی به بعد، جنبشهای اصلاحی در جهان اسلام، شامل ایران، مصر، سوریه، لبنان، شمال آفریقا، ترکیه، عراق، افغانستان و هندوستان آغاز شد.

نهضت های اصلاحی سده اخیر، اغلب توسط بزرگان دینی کشورهای یاده شده که به عمق تحولات و سیر جریانات فرهنگی و سیاسی مسلمانان آشنا بودند و از نفوذ استعمار فرهنگی بیگانگان و بیطرفی مردم رنج می‏بردند، صورت می‏گرفت. 

در ایران، رهبران مذهبی، چه در عمل و چه در نظر به علت تفاوت بینشهای عقیدتی و مبانی اجتهادی با دیگر فرقه‏های اسلامی، تحرک، نشاط سیاسی و اجتماعی چشمگیری از خود نشان داده بودند، بگونه‏ای که در موج نوین بازسازی تفکر اسلامی، سهم بسزایی داشتند، و اوج آن را می‏توان در جنبش تنباکو به فرمان میرزای شیرازی و همچنین قیام عمومی که به «مشروطیت»تغییر ماهیت داد، دانست.

تحرک مذهبی مراجع دینی و آگاه ساختن مردم به آنچه در کشور می‏گذشت، از عوامل مهمی است که در انقلاب تأثیر داشت و مبارزه غیر فعال مردم ایران را به تدریج به مبارزه فعال و منسجم تبدیل کرد.

البته نه فقط مردم، بلکه علمای بزرگی به تأیید و دفاع از مشروطیت برخاستند که یا تصور درست و روشنی از مشروطیت نداشتند، یا به علت دیدگاه دینی از مفهوم غربی آن اغماض نموده و اصرار بر اصلاح و توجیه دینی آن داشتند.

در واقع در جنبش مشروطیت یک اندیشه حاکم نبود، و همانگونه که به رهبری روحانیون بپا خاست، با اندیشه روشنفکران ادامه یافت. روحانیون آن را فرصتی برای اجرای احکام شریعت آسمانی یافته و روشنفکران، خواهان نو خواهی و دموکراسی منهای دین بودند.هر چند در بنیاد با یکدیگر تضاد داشتند و در پایان به این تعارض ذاتی برخوردند، اما با به قدرت رسیدن‏هر کدام، این تعارض و برخورد با یکدیگر اجتناب ناپذیر بود.

ریشه انقلاب اسلامی و طرح «ولایت فقیه» دراظهارات شیخ فضل الله نوری مشهود است/ مراجع‌ مشروطه‌ خواه‌ در تشخیص‌ و تطبیق‌ کلیات‌ بر مصادیق‌ به‌ پای‌ شیخ‌ نمی‌رسیدند/ او در جنبه غربگرایانه مشروطیت اغماض نداشت


بدون تردید، نخستین فرد از مجتهدان که به طور مشخص در مقابل تغییر ماهیت غرب زده ی مشروطیت ایستاد، «شیخ فضل الله نوری» بود. او با بینش عمیق خود پی برد، آنچه روشنفکران به عنوان «مشروطه» در پی عرضه و اجرای آن هستند، برخاسته از بینش و فکر غربی است و در نهاد اسلامی ریشه‏ای ندارد. به دید شیخ، مشروطه خواهان در صدد گسترش غربزدگی فرهنگی و سرانجام اسلام زدایی بودند. 

شیخ فضل الله پس از تلاشهای بسیار در راه اصلاح فکر مشروطه خواهی و تصحیح قانون اساسی و انضمام ماده دوم‏[شورای مجتهدین‏] به متمم قانون و نیز همراهی با این جنبش و شرکت نمودن در مجلس، وقتی حرکت تصحیحی و مشروعه خواهی خود را بی‏اثر دید، پس از بازگشت از تحصن سه ماهه در حضرت عبدالعظیم و عدم اجرای تعهدات مجلسیان، طی لایحه‏ای در پاسخ به این سئوال: «که این مساعدات جدی به چه جهت به مخالفت و مهاجرت پیوست، آیا موجب شرعی و مقتضی مذهبی داشت و مشروطه را با قوانین قرآنی و موازین شریعت آسمانی مخالف یافتید که مخالفت فرمودید یا آنکه انفصال و مخالفت موجب دیگری از عوارض عادیه و دواعی اتفاقیه داشت؟ » ضمن تبیین بنیاد مشروطیت غربی (کنستیوسیون) و علل نفوذ آن در ایران و موافقت نخستین و تلاشهای پیگیر خود، آن را معارض احکام شریعت و مخالف مذهب خوانده و حرمت متابعت آن را ضمن همین بیانیه اعلام می‏دارد.

شیخ فضل الله در پاسخ به سئوال فوق می‏نویسد:

«...منشأ این فتنه (مشروطبت)، فرق جدیده و طبیعی مشربها بودند که از همسایه‏ها اکتساب نمودند و به صورت بسیار خوشی اظهار داشتند که قهرا هر کس فریفته این عنوان و طالب این مقصد باشد به این که در طلب عدل بر آمدند و کلمه طیبه «العدل»را هر کس اصغاء[شنید و توجه‏]نمود بی‏اختیار در تحصیل آن کوشید....

از دیدگاه شیخ فضل الله به دلیل جامعیت اسلام ، نیازی به قانون و تدوین جدیدی نیست و بر همین اساس قانون اساسی مشروطه که بدون توجه به دیدگاههای شریعت قانون تدوین می‏کند و حتی می‏تواند در تعارض با مذهب باشد، غلط است.

شیخ فضل الله به عنوان یک مجتهد عالی مقام، کاملا حق داشت هر تعبیر نابجایی از اسلام را نادرست بداند و با نوآورانی که نظام ایران را به حفظ بیطرفی در امر مذهب سوق می‏دادند، به مخالفت برخیزد. یک‌ کلام‌ باید گفت‌ که‌ مراجع‌ مشروطه‌ خواه‌ نجف‌ در تشخیص‌ موضوعات‌ و تطبیق‌ کلیات‌ بر مصادیق‌ به‌ پای‌ شیخ‌ نمی‌رسیدند و او در آشنایی‌ با ریشه‌های‌ تاریخی‌ و مبانی‌ تئوریک‌ مشروطة‌ وارداتی، شناخت‌ ماهیت‌ افراد و گروه‌های‌ مؤ‌ثر و ذی‌نفوذ و اطلاع‌ دقیق‌ از شگردهای‌ ظریف‌ و گوناگون‌ آن‌ها و پیش‌ بینی‌ آیندة‌ حوادث‌ و جریان‌ها، بسیار جلوتر از مراجع‌ مزبور حرکت‌ می‌کرد.

این واقعیت داشت که مشروطه گران با تطبیق قوانین ایران با قوانین کشورهای اروپایی تلاش می‏نمودند و مایل بودند بیگانگان ایران را در شمار کشورهای کنستیوسیون قرار دهند، ضمن آنکه از قید و بندهای مقررات شریعت و پیچ و خم‏های آن آزاد باشند.

در واقع به همان اندازه که روحانیون برای اجرای قانون مذهب در تلاش بودند، برعکس مشروطه گران برای تشکیل پارلمانی می‏کوشیدند که مقررات آن از مبانی و قوانین شریعت اقتباس نشده بود و بر اساس اندیشه‏های«لائیک»و اصل نو گرایی به اندیشه‏های نوین سیاسی در انگلیس و فرانسه دسترسی مستقیم داشته و به آن ارج می‏نهادند.

از آغاز تشکیل مجلس با تصویب طرحی از طرف شیخ فصل الله نوری ، سه مجتهد به اصطلاح طراز اول در مجلس حاضر می‏شدند، و نوعی نظارت فعلی در کار بود و اختلافها معمولا به توافق جویی می‏گذشت. اما بهر حال از نظرگاه فلسفه مشروطیت، سیاست دینی و ریاست فائقه روحانی مردود بود، خواه مرجع نجف باشد و خواه فرمانروایی هیئت مجتهدانی بیرون از قلمرو مجلس.

در بررسیِ‌ علل‌ مخالفت‌ شیخ‌ با مشروطة‌ مطلقه‌ (و دمکراسی‌ لیبرال‌ غربی) در اواخر عمر، نباید از نظر دور داشت‌ که‌ اوضاع‌ و شرایط‌ سیاسی‌ - اجتماعی‌ - نظامی‌ - صنعتی‌ و آموزشی‌ کشورمان‌ در عصر مشروطه، با اوضاع‌ و شرایط‌ فعلیِ‌ کشور، از برخی‌ جهت‌ها تفاوت‌های‌ بارز و عمده‌ ای‌ داشت‌ و این‌ تفاوت‌ها، خود به‌خود، برخوردها و عکس‌ العمل‌ های‌ دوگانه‌ ای‌ را در قبال‌ امورِ‌ ظاهراً‌ مشابه‌ و یک‌سان‌ طلب‌ می‌کرد: کشور ما در صدر مشروطه، فاقد یک‌ ارتش‌ گسترده‌ و مقتدر مرکزی‌ (آن‌ هم‌ کاملاً‌ ملی‌ و رها از دخالت‌ مستشاران‌ بیگانه) بود و از شبکة‌ ارتباطات‌ وسیع‌ خبری‌ و نیز وسایل‌ نقلیة‌ سریع‌ امروزی‌ بهرة‌ چندانی‌ نداشت. علاوه‌ برآن از مشکلاتی‌ هم‌چون‌ کمبود چشم‌گیر عناصر با سواد، فقدان‌ نظام‌ آموزش‌ و پرورش‌ اجباری‌ و متمرکز، عدم‌ امنیت‌ کافیِ‌ طرق‌ و راه‌های‌ خارج‌ از شهر، رنج‌ می‌ برد و در عین‌ حال‌ شدیداً‌ گرفتار نفوذ فزاینده‌ و دخالت‌های‌ زنندة‌ دو همسایة‌ مقتدر و سلطه‌ جوی‌ جنوبی‌ و شمالی‌ بود و افزون‌ بر این‌ همه، هیچ‌ گونه‌ سابقه‌ و تجربة‌ کار پارلمانی‌ نیز نداشت‌.

 مخالفت‌ شیخ‌ نوری‌ و یارانش‌ با مجلس‌ شورای‌ وقت، گذشته‌ از اشکالات‌ اعتقادی‌ و فقهی‌ به‌ پارلمانتاریسم‌ «مطلقة» اروپایی‌ ریشه‌ در توجه‌ دقیق‌ آنان‌ به‌ اوضاع‌ و احوال‌ وقت‌ کشور و ناسازگاریِ‌ آن‌ با لوازم‌ و ملزوماتِ‌ استقرار مشروطة‌ اروپایی‌ داشت‌ و از پیش‌ بینیِ‌ تبعاتِ‌ سوء اجرای‌ دموکراسیِ‌ پارلمانی‌ (به‌ سبک‌ غربی) در آن‌ برهه‌ از تاریخ‌ نشأت‌ می‌ گرفت.

 متقابلاً‌ شرایط‌ و مقتضیات‌ سیاسی‌ - اجتماعی‌ - تاریخیِ‌ آن‌ روز کشورمان ضرورتِ‌ ایجاد یک‌ قیام‌ انقلابی‌ (از سنخ‌ انقلاب‌ بهمن‌ 57 ) را که‌ از تحدید و تعدیل‌ سلطنت‌ به‌ وسیلة‌ برنامه‌ ریزی‌ و نظارت‌ مجلس‌ شورا فراتر رفته‌ و طرحِ‌ «تغییر کامل‌ رژیم» به‌ جمهوری‌ یا چیز دیگر را درافکند، ایجاب‌ نمی‌ کرد و از این‌ حیث‌ با شرایط‌ و مقتضیات‌ کشورمان‌ در اواخر دهة‌ پنجاه‌ شمسی‌ یک‌سان‌ نبود. طبیعی‌ است‌ برای‌ گذار از آن‌ نظام‌ کهن‌ و رسیدن‌ به‌ این‌ نظامِ‌ نوین‌ و بی‌سابقه، به‌ یک‌ حلقة‌ واسطه‌ نیاز بود، و این‌ حلقة‌ واسطه‌ - به‌ قول‌ تندر کیا( نهیب جنبش ادبی) - می‌توانست‌ همان‌ عدالت‌خانه‌ یا مشروطة‌ مشروعة‌ شیخ‌ باشد.

کلام اخر اینکه بی‏تردید شیخ فضل الله شیفته مذهب و اجرای مقررات آن بود، و او به عنوان یک مجتهد عالی مقام کاملا حق داشت هر تعبیر نابجایی از اسلام را نادرست بداند و با نوآورانی که نظام ایران را به حفظ بیطرفی در امر مذهب سوق می‏دادند، به مخالفت برخیزد و برای اصلاح و تصحیح بنیاد و مواد آن بپاخیزد و تلاش، شیخ‌ خواستارِ‌ نظام‌ حاکمیت‌ حدود و ارزش‌های‌ اسلامی‌ بود که‌ البته‌ از دیدگاه‌ او جز با حکم‌ و تنفیذ فقیهان‌ محقق‌ نمی‌شد. در خلال‌ اظهارات‌ شیخ‌ در مشروطه‌ مکرر به‌ طرح‌ مسئلة‌ ولایت‌ فقیه‌ مبسوط‌ الید بر می‌خوریم‌ و این‌ به‌وضوح‌ حاکی‌ از وجهِ‌ ایجابیِ‌ نظریة‌ سیاسی‌ شیخ‌ و نیز مخالفتِ‌ اصولیِ‌ او با استبداد شاهنشاهی‌ است: «در زمان‌ غیبت‌ امام(ع) مرجع‌ در حوادث، فقهای‌ از شیعه‌ هستند و مَجاری‌ امور به‌ یَدِ‌ ایشان‌ است‌ و بعد از تحقق‌ موازین، احقاق‌ حقوق‌ و اجرای‌ حدود می‌نمایند و ابداً‌ منوط‌ به‌ تصویب‌ احدی‌ نخواهد بود». (رسائل) و حتی در پایان با کمال شهامت و رشادت با ایثار جان خود پرچم شریعت خواهی و عظمت اسلام را بر سر دار به اهتزاز نگهدارد.

روانش شاد و راهش پر رهرو باد.

سایر اخبار
بازگشت به ابتدای صفحه
ارسال به دوستان
ارسال نظر
روایت تصویری
نگاه دوم
پیشنهاد سردبیر
پربازدیدها

برگزاری مراسم «قهرمان ملی»/ رونمایی از تقریظ رهبر انقلاب

۲۲ شهید و مفقود در بمباران یک خانه مسکونی/ تله مرگ‌بار حزب‌الله در مسیر نظامیان اسرائیلی

عراقچی: حرکت سه کشور اروپایی در شورای حکام به پیچیده‌تر شدن موضوع خواهد انجامید/بررسی آخرین تحولات مربوط به مذاکرات هسته‌ای

آینده هویت اسلامی عربستان در سایه اصلاحات سکولار

میدان حرف آخر را می‌زند/ پاسخ ما هدف قرار دادن قلب تل‌آویو خواهد بود

ایفون‌های فعال رجیستر نمی‌شوند!/ تصمیم وزارت صمت به ضرر دولت و مردم!

پزشکیان: ایران بر روابط گسترده‌تر و عمیق‌تر با کشور دوست و همسایه قطر تأکید دارد/ نخست وزیر قطر: همواره برای ایران یک همپیمان قوی و مورد اعتماد خواهیم بود

سازمان لیگ قیمت بلیت‌ها را اعلام کرد؛ نرخ براساس ورزشگاه+نامه

بانک ملت هک نشده است/ تنها همراه بانک ملت در حال به روزرسانی است

قهرمان دهه هفتادی/ جوان‌ترین شهید مدافع حرم که بود؟

تلویزیون از رختکن تیم ملی خبر ندارد

درباره دوگانه تیم ملی فوتبال-صداوسیما/ کدام طرف درست می‌گوید؟

ایران در قبال آژانس حسن‌ نیت نشان داد/ اگر طرف‌های مقابل به دنبال تقابل باشند، ایران نیز واکنش مناسب از خود بروز خواهد داد

"مثل نهنگ " و بحران‌ شناختی خاموش بعد از مادری

وقتی موسیقی آقای آهنگساز وزن «طلا و مس» را بیشتر کرد

آن روی سکه ترامپ در فناوری/ از متضرر شدن اپل تا شانس هوش مصنوعی

کُمیت لنگ «بازار کتاب» دو سال پس از رونمایی

دل غریب من از گردش زمانه گرفت/ به یاد غربت زهرا شبی بهانه گرفت

چگونگی رجیستر گوشی‌های آیفون‌ هنوز تعیین تکلیف نشده!/ آیفون کماکان قطعه!

صهیونیست‌های یهودی با این وحشی‌گری منجی را از خود می‌دانند

واکنش‌ها به ویدئوی جنجالی «صبحانه ایرانی» درباره قیصر

جریان سینمای زیرزمینی از ابتدا تاکنون/ چالش‌ها و راهکارها

ایران و سفر گروسی به تهران؛ مثبت در تعامل، قاطع در تقابل

نهاد کتابخانه‌‌های عمومی و سهمی قلیل از بودجه

شاعری که نگهبان بانک است/بی‌پولی بود که شاعر شدم!

ایران خودرو پاسخ داد/ قیمت جدید خودرو از چه زمانی اعمال می شود؟

همکاری‌ ایران با آژانس منوط به انجام تعهدات طرف مقابل است/ مسیر همکاری‌ ایران و آژانس در یکسال آینده را روشن کردیم

عملیات حنظله/ بزرگترین هک تاریخ موجودیت رژیم صهیونیستی

دانشگاه‌ها زیر ذره بین آخرین رتبه بندی تایمز/ تعداد حضور افزایشی؛ رتبه برخی کاهشی

ماجرای برهنگی یک زن در‌ محیط دانشگاه چیست؟ فشار روانی پس از متارکه

«اخلاق» باید یکی از ملاک‌های اصلی دختران و پسران برای ازدواج باشد/اهمیت خلقیات در ازدواج

داروهای لاغری اعتیادآور/ فروش در آرایشگاه‌های زنانه

بیماری‌های خطرناک در کمین افراد چاق/ از افسردگی تا سرطان‌ها

علائم افسردگی در نوجوانان/ ارتباط کاهش اعتقادات مذهبی و نا امیدی

عزل مدیران ارشد مبارزه با پولشویی سه بانک کشور

چرا انتخابات آمریکا بر اقتصاد ایران تاثیر عمده ندارد؟/ نگرانی جایز نیست

سوءاستفاده از بیماری یا بی شرمی رسانه ای

سفیر ایران: قدرت پدافند هوایی ایران در چین ترند شد

آغاز ضرب سکه با تاریخ سال بعد از ۱۵ اسفند ماه / کاهش حباب سکه

قیمت جهانی طلا امروز ۱۹ آبان/ هر اونس طلا ۲۶۸۴ دلار و ۷۷ سنت

الهامی: من مقصر اصلی شکست مقابل مس رفسنجان هستم

رئیس شورای هماهنگی بانک‌ها:اجرایی‌شدن مصوبات بانکی سفر وزیر اقتصاد به استان سیستان و بلوچستان

نقد و سیاست