به گزارش روزپلاس، مکانیسم ماشه یا سازوکار «پس‌گشت»، یکی از بندهای کلیدی توافق هسته‌ای 2015 (برجام)، به طرف‌های توافق امکان می‌دهد در صورت نقض تعهدات توسط یکی از طرفین، تحریم‌های پیشین شورای امنیت سازمان ملل را بازگردانند.
این سازوکار که در قطعنامه 2231 شورای امنیت گنجانده شده، به‌گونه‌ای طراحی شده که تحریم‌ها پس از طی فرآیندی مشخص، بدون نیاز به رأی‌گیری یا امکان وتو، به‌صورت خودکار احیا می‌شوند. اخیراً کشورهای اروپایی عضو برجام (بریتانیا، فرانسه و آلمان، معروف به E3) تهدید کرده‌اند که در صورت عدم پیشرفت در مذاکرات هسته‌ای با ایران، تا پایان اوت 2025 این مکانیسم را فعال خواهند کرد.
این تهدید در حالی مطرح شده که مشروعیت حقوقی و سیاسی آن به دلیل نقض تعهدات اروپا و خروج آمریکا از برجام، همچنین حملات اخیر به تأسیسات هسته‌ای ایران، به شدت زیر سؤال رفته است.
آیا اروپا حق فعال‌سازی مکانیسم ماشه را دارد؟
از منظر حقوقی، مکانیسم ماشه به یکی از اعضای برجام اجازه می‌دهد در صورت ادعای نقض تعهدات توسط طرف دیگر، فرآیند بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت را از طریق کمیسیون مشترک برجام آغاز کند.
اگر اختلاف حل نشود، موضوع به شورای امنیت ارجاع شده و تحریم‌ها پس از 30 روز به‌طور خودکار بازمی‌گردند، مگر اینکه قطعنامه‌ای برای جلوگیری از آن تصویب شود، که به دلیل حق وتوی اعضای دائم عملاً غیرممکن است.
با این حال، کشورهای اروپایی به دلیل نقض تعهدات خود در برجام، صلاحیت حقوقی برای فعال‌سازی این سازوکار را ندارند. پس از خروج یکجانبه آمریکا از برجام در سال 2018، اروپا نتوانست تعهدات خود را برای تسهیل تجارت و تبادلات بانکی با ایران اجرا کند.
وعده‌هایی مانند ایجاد سازوکار مالی اینستکس برای دور زدن تحریم‌های آمریکا عملاً بی‌ثمر ماند. گزارش‌های متعدد نشان می‌دهند که اینستکس تنها چند تراکنش محدود انجام داد و نتوانست نیازهای اقتصادی ایران را برآورده کند. شرکت‌های بزرگ اروپایی مانند توتال، زیمنس و ایرباس نیز تحت فشار تحریم‌های ثانویه آمریکا از ایران خارج شدند.
به عنوان مثال، توتال قرارداد توسعه میدان گازی پارس جنوبی را در سال 2018 لغو کرد و زیمنس از تأمین تجهیزات برای پروژه‌های زیرساختی ایران خودداری نمود. این ناکامی‌ها نشان‌دهنده عدم پایبندی اروپا به تعهداتش برای تضمین منافع اقتصادی ایران در ازای محدودیت‌های هسته‌ای است.
با این حال، سه کشور اروپایی اکنون ایران را به نقض تعهدات متهم میکند، در حالی که خودشان از اجرای مفاد کلیدی برجام سر باز زده‌اند. این تناقض، مشروعیت حقوقی اقدام اروپا را به شدت تضعیف کرده و آن را به یک حرکت سیاسی تبدیل میکند.
بازی نیابتی اروپا در میدان سیاست آمریکا
این حرکت سیاسی به وضوح تحت تأثیر فشارهای آمریکا قرار دارد. آمریکا پس از خروج از برجام در سال 2018، به دلیل عدم عضویت در توافق، دیگر نمی‌تواند مستقیماً مکانیسم ماشه را فعال کند. با این حال، گزارش‌ها نشان می‌دهند که اروپا به نیابت از واشنگتن عمل میکند.
تلاش کشورهای اروپایی به وضوح با سیاست‌های دولت آمریکا برای فشار حداکثری بر ایران هم‌راستا است. اروپا، چه در حال حاضر و چه در دور اول ریاست‌جموری ترامپ نشان داد فاقد استقلال سیاسی از آمریکا بوده و این تهدیدات در واقع بازتاب خواسته‌های واشنگتن برای وادار کردن ایران به پذیرش شرایط اسرائیل و غرب است.
این وابستگی به آمریکا، نقش اروپا به‌عنوان یک بازیگر مستقل در نظام بین‌الملل را زیر سؤال برده است. به عنوان مثال، اروپا در واکنش به تحریم‌های ثانویه آمریکا، هیچ‌گاه نتوانست مکانیسمی مؤثر برای حمایت از شرکت‌های خود در برابر جریمه‌های واشنگتن ایجاد کند. این ناتوانی نشان‌دهنده فقدان اراده یا توان سیاسی برای مقابله با هژمونی آمریکا است، که تهدید به فعال‌سازی مکانیسم ماشه را به ابزاری برای پیشبرد سیاست‌های آمریکا تبدیل کرده است.
جنگ تحمیلی 12 روزه و مسئله مکانیسم ماشه
یکی از مهم‌ترین دلایلی که مکانیسم ماشه را بی‌اعتبار میکند، حملات آمریکا و اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای ایران در ژوئن 2025 است. کشورهای اروپایی نه تنها طبقع تعهدات خود در برجام این حملات را محکوم نکردند بلکه به صراحت از آن حمایت کردند. به عنوان مثال، وزیر خارجه آلمان در زمان جاری بودن جنگ تحمیلی 12 روزه رژیم صهیونیستی علیه ایران به صراحت گفت که اسرائیل با حمله به ایران دارد «کارهای کثیفی» که خود اروپایی‌ها حاضر به انجام آن نیستند را انجام می‌دهد.
تاب آوری اقتصاد ایران و مکانیسم ماشه
از منظر اقتصادی، تهدید به فعال‌سازی مکانیسم ماشه به نظر نمی‌رسد تأثیر قابل‌توجهی بر وضعیت کنونی ایران داشته باشد. شدت تحریم‌های موجود آمریکا، تاب‌آوری اقتصادی ایران و حمایت شرکای غیرغربی مانند چین و روسیه باعث می‌شوند که بازگشت تحریم‌های بین‌المللی اثر چندانی بر اقتصاد ایران نداشته باشد.
اولین دلیل، شدت تحریم‌های یکجانبه آمریکا از سال 2018 است که عملاً اقتصاد ایران را در تنگنای حداکثری قرار داده است. پس از خروج آمریکا از برجام، تحریم‌های ثانویه این کشور بخش‌های کلیدی اقتصاد ایران، از جمله صادرات نفت، بانکداری، کشتیرانی، و صنایع پتروشیمی را هدف قرار داد.
گزارش‌ها حاکی است این تحریم‌ها صادرات نفت ایران را از 2.5 میلیون بشکه در روز در سال 2017 به کمتر از 400 هزار بشکه در سال 2020 کاهش داد اما ایران با استفاده از روش‌های لازم برای دور زدن تحریم‌ها این میزان را تا سال 2025 بهبود بخشیده است.
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، اظهار داشته که بازگشت تحریم‌های شورای امنیت تفاوت چندانی با وضعیت کنونی ایجاد نخواهد کرد، زیرا آمریکا از قبل همه مسیرهای ممکن تحریم را اعمال کرده است.
یعقوب زراعت‌کیش، استاد اقتصاد دانشگاه علوم و تحقیقات تهران نیز در مصاحبه‌ای تأکید کرد که «تقریباً همه راه‌های ممکن تحریم تاکنون آزموده شده‌اند» و مکانیسم ماشه اثر جدیدی بر بازار ارز یا اقتصاد کلان ایران نخواهد داشت، زیرا مبادلات تجاری ایران عمدتاً با کشورهایی مانند چین و روسیه انجام می‌شود که از تحریم‌های غرب تبعیت نمی‌کنند.
دومین دلیل، تاب‌آوری اقتصادی ایران از طریق شبکه‌های تجارت غیررسمی و همکاری با شرکای غیرغربی است. ایران در سال‌های اخیر با توسعه روش‌هایی مانند معاملات تهاتری، استفاده از ارزهای ملی، و ناوگان سایه (کشتی‌هایی که برای دور زدن تحریم‌ها استفاده می‌شوند)، توانسته بخشی از فشارهای تحریمی را مدیریت کند.
سومین دلیل، اثر روانی محدود مکانیسم ماشه در مقایسه با تنش‌های سیاسی و نظامی است. برخی تحلیلگران، مانند ریچارد نفیو، معمار تحریم‌های ایران، معتقدند که غرب به اثر روانی این مکانیسم دل بسته است، اما این اثر در اقتصاد ایران تا حد زیادی مستهلک شده است.
نقش روسیه و چین
مخالفت چین و روسیه با فعال‌سازی مکانیسم ماشه، یکی دیگر از عوامل کلیدی در تضعیف این تهدید است. نمایندگی دائم روسیه در سازمان ملل در بیانیه‌ای اعلام کرد که این اقدام فاقد مشروعیت حقوقی بوده و می‌تواند روندهای دیپلماتیک را به خطر بیندازد. سخنگوی وزارت خارجه چین نیز هشدار داد که اعمال دوباره تحریم‌ها فضای مذاکرات را مسموم خواهد کرد. این مواضع نشان‌دهنده شکاف عمیق در جامعه بین‌المللی درباره مشروعیت اقدام اروپا هستند.
در مجموع، تهدید کشورهای اروپایی به فعال‌سازی مکانیسم ماشه فاقد مشروعیت حقوقی و سیاسی است، زیرا اروپا خود به تعهداتش در برجام عمل نکرده و تحت فشار آمریکا به نیابت از این کشور عمل میکند.
حملات به تأسیسات هسته‌ای ایران، که نقض حاکمیت این کشور و قطعنامه 2231 هستند، اعتبار این مکانیسم را بیش از پیش ساقط کرده‌اند. از نظر اقتصادی، بازگشت تحریم‌های شورای امنیت به دلیل شدت تحریم‌های کنونی آمریکا تأثیر محدودی خواهد داشت و بیشتر به دنبال ایجاد فشار روانی است. ایران با تکیه بر تاب‌آوری اقتصادی و حمایت متحدان بین‌المللی مانند چین و روسیه، می‌تواند این تهدید را مدیریت کند.