مرد عنکبوتی ایران را بشناسید/عکس

علیرضا زمانی جانورشناس جوانی است که این روزها تلاش و مطالعه‌اش را صرف عنکبوت‌های ایران و جهان کرده است. کسی که فکر می‌کند این موجودات کوچک و ترسناک از لازمه‌های به‌شدت ضروری جهان طبیعت اند.

کد خبر: ۶۹۴۴۲

تاریخ انتشار:۱۴ بهمن ۱۳۹۶ - ۱۴:۰۴ - 03 February 2018

به گزارش روزپلاس؛اگر اشتباه نکرده باشیم نقل این حکایت درباره«انیشتین» صدق می‌کند کسی که همگی او را به عنوان سرشناس‌ترین فیزیکدان تاریخ در دنیا می‌شناسیم. ماجرای این حکایت به زمانی برمی‌گردد که از صاحب این عنوان پرطمطراق در دنیا این سؤال را می‌پرسند: اگر زندگی انیشتین به فیزیک ختم نمی‌شد سراغ چه حرفه‌ای می‌رفت؟ً پرسشی که انیشتین هم در جوابش گفته بود: پینه‌دوز! حتماً پینه‌دوز می‌شدم و به همه قول می‌دادم، انقدر پینه‌دوز قابلی باشم که شهرت انیشتین پینه‌دوز هم به پای شهرت انیشتین فیزیکدان می‌رسید. داستان این گزارش ما هم دقیقاً به همین موضوع برمی‌گردد ماجرای آدم‌هایی که «موفقیت شغلی» را نه با کلیشه‌های منطقی و غیرمنطقی آدم‌های دور و اطراف که با «علاقه» خودشان قواره می‌کنند و تصمیم می‌گیرند سراغ هدف‌های بکر بروند و مسیرهای دست نخورده‌ای را انتخاب کنند که تا به حال کسی لذت قدم گذاشتن در آن‌ها را تجربه نکرده باشد. آدم‌هایی که کاشف اتفاقات‌اند و فاتح مسیرهای تازه.

علیرضا زمانی یکی از همین آدم‌هاست. جوان ۲۴ ساله‌ای که سراغ جانورشناسی و در نهایت «عنکبوت شناسی» رفته است. این موجودات کوچک و به ظاهر ترسناک برای ما، از نظر علیرضا زمانی یکی از مفیدترین موجودات روزی زمین‌اند که بودن‌شان از ضرورت‌های مهم جهان طبیعت محسوب می‌شود. چند روز پیش مهمان او بودم؛ کسی که موفقیت، آینده و آرزوهای نوجوانی‌اش را در یک‌چیز پیدا کرده: عنکبوت!

بزم هیولاهای ریز نقش با چاشنی مطالعه

مثل خیلی‌های دیگر تصورمان از محل مطالعه و نگهداری عنکبوت‌ها یک فضای آزمایشگاهی عجیب‌ و غریب است. جایی با انواع و اقسام قفس‌های کوچک و بزرگ که قرار است با نهایت وسواس و احتیاط به بررسی این هیولاهای ریزنقش بپردازد؛ اما همین که خودمان را به محل مصاحبه با علیرضا زمانی می‌رسانیم همه چیز رنگ و بوی دیگری به خود می‌گیرد و دیگر اثری از پیش‌فرض‌های فانتزی قبل نیست. بزم عنکبوت‌ها و مطالعات علمی دانشمند جوان همه در اتاق کوچک علیرضا زمانی اتفاق می‌افتد. محیط کوچکی که به محض پا گذاشتن در آن وارد قلمرو عنکبوت‌ها می‌شوید. از نمونه‌های پلاستیکی و عروسکی گرفته تا نمونه‌های واقعی، موجوداتی که در جعبه‌های کوچک و بزرگ و در طبقه‌بندی‌های خطرناک و غیرخطرناک درست کنار تخت خواب صاحب‌شان، قرار است با هم یک همزیستی مسالمت‌آمیز داشته باشند.

یک همزیستی مسالمت آمیز با حشرات

محدوده اتاق علیرضا فقط به حکمرانی عنکبوت‌ها ختم نمی‌شود طوری که می‌شود حضور چشمگیر مجسمه‌های کوچک و بزرگ کرگدن‌ها را هم احساس کرد و لابه‌لای معرفی انواع و اقسام عنکبوت از ملاقات سوسک‌ها، سوسری‌ها و عقرب‌های زنده هم مشعوف شد.اولین سؤال‌مان به طور طبیعی در مورد واکنش اهل خانه و همسایه‌هاست؛ پرسش هیجان‌انگیزی که آقای زمانی در نهایت خونسردی و سادگی به آن پاسخ می‌دهد: «خانواده؟ با این موضوع کنار آمده‌اند و مشکلی ندارند؛ اما از همسایه‌ها کسی نمی‌داند که من در اتاق از این موجودات نگهداری می‌کنم» اتاقی که برای او محل استراحت و مطالعه است اما برای ما که شاید در زندگی روزمره‌مان از کشتن یک سوسری معمولی هم عاجزیم و می‌ترسیم، حکم اتاق وحشتی را دارد که عنکبوت‌ها و عقرب‌ها از اقصی نقاط ایران با صلح و آرامش در آن زندگی می‌کنند.

نقطه شروع؛ملاقات با منزوی مدیترانه ای بود

از زمانی که به یاد می‌آورد به حیوانات و به موجودات زنده علاقه داشته است اما به عنکبوت‌ها بیشتر، تا جایی که خودش می‌گوید در دست‌نوشته‌های دوره بچگی‌اش هم می‌شود رد پای پیدا کردن عنکبوت‌ها و نگهداری از آن‌ها را پیدا کرد. اما یک اتفاق به طور کلی مسیر زندگی او را در جانورشناسی و عنکبوت شناسی تغییر می‌دهد آن هم پیدا کردن «عنکبوت منزوی مدیترانه‌ای» در حیاط خانه علیرضا است: « در دوره دبیرستان با مستندهای یک عنکبوت‌شناس کانادایی به نام «ریک وست»آشنا شدم که در جنگل‌های امریکای مرکزی به دنبال عنکبوت‌های بزرگ جثه می‌گشت. من از آن زمان تصمیم گرفتم عنکبوت شناس شوم. مطالعات پایه‌ای هم درباره عنکبوت‌ها داشتم تا اینکه عنکبوت منزوی مدیترانه‌ای را در حیاط خانه‌مان پیدا کردم. با توجه به اطلاعاتم می‌دانستم عنکبوت خطرناکی است؛ بعد از یک تحقیق متوجه شدم که برای این‌گونه از ایران هیچ گزارشی ارائه نشده؛ برای همین، این موضوع برای من انگیزه‌ای شد تا وارد رشته‌ی زیست‌شناسی در دانشگاه تهران شوم، و نهایتاً آن‌گونه را برای نخستین بار از ایران گزارش کردم .بعد از این اتفاق می‌شود گفت که به نوعی زندگی من تغییر کرد.»

افتخار آشنایی با بیوه اروپایی، خشایار شا و میرشکار رامبد جوان

«تارانتولای رز شیلی» از امریکای جنوبی، «بیوه اروپایی»، «منزوی مدیترانه‌ای»، «عنکبوت میرشکار خشایارشا»، «عنکبوت تور چادری فردوسی»، «عنکبوت گرگی آراگوگ»، «عنکبوت تورقیفی غارزی زمانی» و «عنکبوت میرشکار رامبد جوان»! همه و همه اسامی عنکبوت‌هایی است که در اتاق علیرضا زمانی افتخار آشنایی با آن‌ها را پیدا می‌کنیم؛ نام‌هایی که هرکدام ثبت جهانی شده‌اند. آن‌ها بنا به ظاهر و زیستگاهی که در آن زندگی می‌کنند نامگذاری شده‌اند و پشت هر اسم تعریف و فلسفه مخصوص به خودش وجود دارد. مثلاً «میرشکار خشایارشا» اسم عنکبوتی است که یک عنکبوت شناس به احترام تاریخ ایران آن را انتخاب کرده است یا بنا به توضیحات عنکبوت شناس جوان ما «بیوه اروپایی» یک نمونه خطرناک به حساب می‌آید ؛ این‌گونه از عنکبوت موقع جفت‌گیری جفت نر خودش را می‌خورد و عنکبوت نر هم تلاش می‌کند تا از آن تغذیه کند برای همین او را با این اسم صدا می‌کنند. یا در جایی دیگر علیرضا زمانی درباره فلسفه اسم یکی دیگر از عنکبوت‌ها این طور توضیح می‌دهد.« منزوی مدیترانه‌ای عنکبوت خطرناکی است، به گونه‌ای که زهر آن می‌تواند باعث تخریب گلبول‌های قرمز، نارسایی کلیوی و حتی مرگ شود. اما خوب است بدانید که به این خاطر به این عنکبوت منزوی مدیترانه‌ای می‌گویند چون اگر کاری به کارش نداشته باشیم او هم کاری به کارمان ندارد. معمولاً هم در انباری‌ها وجاهای تاریک زندگی می‌کند.»

عنکبوت «غارزی زمانی» را به نامم ثبت کردند

در کنار این اسم‌های جالب و بعضاً عجیب‌وغریب سراغ عنکبوت‌هایی می‌رویم که خود آقای زمانی آن‌ها را شناسایی کرده است و بعد با نام‌هایی که انتخاب کرده آن‌ها را به ثبت رسانده است. « ما وقتی گونه‌ای را توصیف می‌کنیم باید در یک مقاله‌ی علمی مفصل آن را معرفی کنیم. این مقاله، مورد داوری قرار می‌گیرد، منتشر می‌شود و در نهایت گونه‌های جدید به این طریق به ثبت می‌رسند. مثلاً ما گونه‌ای را به نام فردوسی نامگذاری کردیم یا اسم یکی دیگر را رامبد جوان گذاشتیم؛ یا "عنکبوت گرگی آراگوگ" از خانواده عنکبوت‌های گرگی گونه‌ای است که فقط در ایران و در کرمان یافت می‌شود. این عنکبوت چون شبیه به عنکبوت فیلم‌های هری‌پاتر بود این نام را برایش انتخاب کردیم. عنکبوت غارزی زمانی عنکبوتی است که توسط دو عنکبوت‌شناس روس به اسم خودم ثبت شده، یا عنکبوت درزباف خلیج‌فارس که شخصاً آن را پیدا کردم و فقط و فقط هم نمونه‌اش در ایران یافت می‌شود.»

کشف۳۰گونه جدید بدون هیچ حمایتی

علیرضا زمانی ۳۰ گونه جدید از عنکبوت‌ها را پیدا کرده است و حدود ۲۰۰ گونه را در ایران برای اولین بار گزارش کرده است. کاری که لازمه‌اش سفرهای نمونه‌برداری، تحقیقات و مطالعات زیاد است. اما موضوع قابل توجه اینجاست که او می‌گوید برای هیچ‌کدام از این مطالعات و تحقیقات از هیچ کمک یا حمایتی درکشور برخوردار نیست. «ما برای کشف و پیدا کردن این‌گونه ها هیچ حمایت مالی‌ای نداریم و همه این‌ها با هزینه شخصی است»

من نویسنده اولین کتاب عنکبوتیان ایران هستم

به دنبال حرف‌های این عنکبوت شناس جوان درباره نبود حمایت‌های مالی و از طرفی خرج و مخارج هزینه‌های مطالعاتی، مهم‌ترین سؤالی که برایمان پیش می‌آید اوضاع اقتصادی و شغلی آدم‌های هم رشته اوست؛ کسی که به قول خودش جوان‌ترین ایرانی‌ای است که در ایران یک گونه را توصیف کرده و نویسنده اولین کتاب عنکبوتیان خاورمیانه به حساب می‌آید.« جانورشناس‌ها در ایران غالباً اوضاع خوبی ندارند، چون ورود به این رشته‌ها در کشور ما عموماً با علاقه نیست و در نتیجه به دستاورد خوبی هم منجر نمی‌شود، و نهایتاً وضعیت مطالعاتی کماکان ضعیف باقی می‌ماند. خیلی از دوستانم از ایران رفته‌اند اما من شخصاً ترجیح می‌دهم عنکبوت‌های ایران را مورد مطالعه قرار دهم. شغل اصلی‌ای که برای جانورشناسی در ایران وجود دارد این است که پس از اخذ مدرک دکتری وارد مؤسسات تحقیقاتی و دانشگاه‌ها شوند یا در سازمان محیط زیست و کشاورزی کار کنند؛ قبل از آن هم می‌توانند تدریس کنند یا شناسایی نمونه انجام دهند.»

عنکبوت را با رطیل اشتباه نگیرید

اما میان حرف‌های علیرضا زمانی می‌شود حرف‌های جالبی درباره عنکبوت‌ها پیدا کرد، مثل اینکه تا به امروز بیش از ۴۸ هزار گونه عنکبوت روی کره زمین شناسایی شده و از این تعداد فقط حدود ۱۲۰ گونه هستند که زهر ندارند. یا اینکه همه عنکبوت‌ها پرزهای خارش زا ندارند. این پرزها فقط مختص برخی گونه‌های یک خانواده در قاره امریکاست که در ایران به اشتباه به آن‌ها رطیل هم گفته می‌شود. این در حالی است که رطیل‌ها بر خلاف تصور عموم اصلاً غده زهر ندارند.« من یکی از رسالت‌های خودم را این می‌دانم که سعی کنم نگاه منفی افراد را نسبت به عنکبوت‌ها تغییر دهم. ترسی که همه ما داریم شاید برای این است که فکر می‌کنیم همه این عنکبوت‌ها برای ما خطرناک هستند؛ اما واقعیت اینجاست اگر ما با احترام با آن‌ها رفتار کنیم آن‌ها هم با ما با احترام برخورد می‌کنند. عنکبوت‌ها مهم‌ترین کنترلگر جمعیت انبوه حشرات هستند. اگر حذف شوند شاید ظرف چند روز به قدری جمعیت حشرات زیاد شوند که منابع غذایی خود ما را از بین ببرند. وجودشان شگفت‌انگیز است چون هرگونه عنکبوت ترکیب زهر منحصر به فرد خودش را دارد که می‌تواند در درمان بیماری‌ها مؤثر باشد؛ برای همین هم باید از آن‌ها محافظت کنیم. چون هرگونه‌ای که وجود دارد یک ارزش زیستی هم دارد که نباید در اثر کنش‌های بشر از بین برود، اگر هم قرار به منقرض شدن است باید به شکل طبیعی منقرض شود نه به خاطر فعالیت‌های بشر.»

پیش به سوی عنوان«پدر عنکبوت شناسی ایران»

از او می‌پرسیم که در ایران عنوانی به نام «پدر علم عنکبوت شناسی ایران»داریم؟ او در جواب‌مان می‌گوید نه! برای همین هم می‌خواهیم تا برای‌مان از افق‌های دور و درازش بگوید:«صحبت‌های مختلفی درباره آینده کاری وجود دارد. من اعتقاد دارم شما اگر تلاش کنید که در هر کار بهترین باشید آن کار برای شما بهترین شغل خواهد بود. من خودم ترجیح می‌دهم درآمد کمتری نسبت به یک دندانپزشک داشته باشم ولی جوری زندگی کنم که کار و تفریحم یکی باشد. این طوری زندگی هیجان انگیزتر است. من دوست دارم حداقل یک نفر در نسل آینده تحت تأثیر من عنکبوت شناس شود. راستش را بخواهید در یک دور نمای ۲۰ ساله دلم می‌خواهد به مرحله‌ای برسم که بگویم من ۹۵ درصد عنکبوت‌های ایران را شناسایی کرده و نقشه پراکنش‌شان را تهیه‌کرده، یک اطلس تهیه کنم تا دست آخر اقدامی برای گونه‌های در حال انقراض انجام دهم.»