مساله پیوند عضو فرد مرگ مغزی از نگاه شرعی

از آنجا كه چند روزى است، مسأله پيوند عضو وانتقال آن از يك مصدومى كه دچار مرگ مغزي شده ، ويا اصولا انتقال يك عضو از انساني به انسان ديگر ، چه زنده وچه ميت در جامعه به ويژه جامعه روحانيت وحوزه ها مطرح گرديده و نظرات و استفتائات اين بزرگان در گروه ها و مجامع مورد بحث و تحقيق ورايزنى قرار گرفته است ، ازاين رو بر آن شدم كه اين موارد را كه دو سال پيش ، با گروه پيوند عضو ايران پيگيرى كرده وبه حضور مراجع وبزرگان دين رسيديم ، براى عزيزان وسرورانى كه به دنبال پاسخ اين سوال هستند، روشن سازم.

بارها شاهد لحظات بسيار حساس ( از سويي تأثر واشك بازماندگان مصدوم مرگ مغزى ، وخوشحالى همراه با اشك ديدگان براى بيمارى كه با پيوند ريه يا قلب ) دوباره نوار حياتى او به جريان افتاده ودر مقابل جريان خط صاف كه نشان از مرگ كامل يك مرگ مغزي را از نزديك شاهد بوده ام.

لحظاتي كه با اشك وگريه واحساسات براى همه بوده وپزشكان وتيم وخانواده هاى وابسته به دهنده وگيرنده ، همديكر را در آغوش گرفته ونوعا آنچنان زيبا وابستگان دهنده عضو ، بيمار گيرنده عضو عزيز از دست رفته خود را به عنوان عضو جديد خانواده در آغوش گرفته وصداى قلب عزيزشان ويا بالا وپايين رفتن وفعاليت ريه عزيز ازدست رفته خود را در سينه گيرنده عزيز ديگر ديده واحساس نموده كه اين لحظات هيجگاه وصف كردنى نمي باشد.

ليك اين رخدادى است كه در طبيعت زندگى كنوني ما نهفته گرديده ومتاسفانه ، روزانه شاهد چنين رخداد هاى تلخ وشيريني مي باشيم. از اين رو بر اين شدم كه اين گزارش را تقديم عزيزان كنم.

گزارش ديدار اعضاى انجمن پيوند عضو ايران با مراجع عظام

در معيت اقاي دكتر محمد رضا مسجدي و رييس جامعه پيوند عضو ايران سركار خانم دكتر نجفى ، به حضور تمامى مراجع عظام ايران وعراق رسيديم.

در آغاز گروه را به قم بردم و با آيات عظام مكارم شيرازي ، وحيد خراساني ، صافي گلپايگانى ، علوى بروجردى ، وآية الله شهرستانى داماد ونماينده آية الله العظمى سيستاني در جلسات جداگانه ملاقات كرده وپس از ارائه كليپى كوتاه از مرگ مغزى ، اساتيد به شرح عنوان مرگ مغزى پرداخته وچگونگي تشخيص مرگ مغزى بوسيله دو گروه متخصص پزشكى كه از كار يكديگر ابتدا آگاه نبوده وپس از جلسه كردن وگزارش نهايي هر گروه ، در اين جا است كه كل تيم مرگ مغزي را تأييد كرده و به امضا مي رسانند، را خدمت مراجع شرح داده تاعنوان مرگ مغزى براى اين سروران ، واضح وآشكار شود. آية الله العظمى مكارم شيرازى ، پس از گزارش فرمودند:

بنده فتوايم چنين است كه از آنجا كه خداوند چنين خزانه اى را در وجود هر انسان قرار داده و علم پزشكى با تحقيق وزحمات شما اساتيد وهمكارانتان در جهان به اين درجه رسيده است كه از يك فرد با تابلوى تشخيصى مرگ مغزي مي توانيد سي وشش عضو را به انسانهاى ديگرى كه نيازمند به اين اعضا بوده وبرخى با پيوند يك عضو مانند ريه يا قلب از مرگ نجات پيداكي كنند وبرخي ديگر از نابينايي وجز اينها رهايي مى يابند ، اينجانب فتوا مي دهم كه اصلا نيازى به اجازه صاحبان شرعى مرگ مغزى وجود ندارد ، وشرعا شما مجاز به برداشت اين اعضا وپيوند مى باشيد. البته مراتب احترام واجازه از بستگان از نظر اخلاقى لازم است
ليكن شرعا مختار واجاز داريد وبنده اين توصيه را به مقلدين خود مي نمايم.

بدون ترديد اگر شخصى در حيات خود اين اجازه را مبنى بر استفاده از اعضاى خود پس از مرگ ويا مرگ مغزى داده باشد ، كارى انسانى انجام داده وهيچكس نمي تواند مانع اين كار شود حتى اولياء و ورثه شخص ايشان با تشكر ، گروه پيوند اعضا را مورد تشويق ودعاى خود قرار دادند.

خدمت آية الله العظمى صافى گلپايگانى رسيده وپس از طى مراحل معرفي وكليپ ، ايشان شديدا اهداى عضو را از يك مرك مغزى به افراد مورد نياز رد كرده وحرام دانستندودر اين ميان استدلالهاى خاص خويش را اظهار فرمودند.

ايشان پس از اطلاع از تعريف مرگ مغزى، باز بر عقيده خويش اصرار ورزيده ودر پايان با تقاضاى اينجانب
كه اين مطلب را در گروه تحقيق وبررسى استفتائات معظم له قرار گيرد را پذيرفتند.

سپس حضور آية الله العظمى وحيد خراسانى رسيده وسير گذشته را طى كرديم. ايشان ضمن تشكر از حضور پزشكان ، اعتراض نمودند كه اين خطاى شما بوده است كه بايد در اين موارد اطلاعات تخصصى دقيق را كه ما در بيان مسائل واستفتائات بدان نيازمنديم را در اختيار ما بگذاريد.

البته ايشان پاسخشان تلويحا ، محالفت بود ليك بنا بر پيشنهاد بنده ، بنا شد كه اين مطلب در گروه استفتائات ايشان مورد بررسي قرار گيرد وچندين بار نيز با صاحبنظران اين رشته ، رايزني گرديد وسرانجام به اين نظر منتشر شده از سوى ايشان پايان گرفت.
آية الله علوى بروجردى نيز تقريبا هم نظر با آية الله مكارم بودند البته نه به آن گستردگى.

خدمت آية الله شهرستانى رسيده وضمن گزارش ديدارها ، از آنجا كه بخش گسترده اى از شيعيان جهان ديده وگوش خود را متوجه حضرت آية الله العظمى سيستانى مي دانند، از راهنمايي هاى ايشان بهره برده وبا هماهنگى معظم له ، گروه راهى عراق و نجف اشرف گرديد.

در آغاز به محضر حضرت آية الله العظمى سيستانى در خانه ساده اى كه انگشت حيرت را بر لب هر وارد شونده اى به ويژه براى نخستين بار وبا سيط نفوذ وقدرت مرجعيت ايشان در شيعيان جهان ونه تنها شيعيان بلكه مسلمانان و باز نه تنها مسلمانان بلكه ديگر مردم ومذاهب وسياستمداران دنيا، به چنين مكاني ، مدتى را در بهت وحيرت بسر
مي برند.

به هر تقدير خدمت آية الله رسيديم و با تشريح مختصرى طبق معمول  از مرگ مغزى واستفاده اعضاى او در مورد ديگران ، به مطالب ايشان گوش فرا داديم كه معظم له فتاوا ومطالب معروف خود را اشاره فرمودند كه باز تقاضاى اينجانب نيز مورد توجه ايشان قرار گرفت وفرمودند اگر تغييري در نظرات اينجانب رخ داد بدون ترديد به آگاهى شما خواهد رسيد.

خدمت آية الله العظمى فياض كه از شاگردان برجسته باقي مانده از مرحوم آية الله العظمى خويي هستند رسيديم. طبق روال معمول در آغاز اطلاعات اوليه را خدمتشان عرضه داشتيم.

ايشان اهداى عضو را به شرط برگرداندن حيات به يك انسان ديگر جايز به شمار آورده واجازه وارثان را نيز لازم ندانستند. البته ديه اي را به عنوان تشريح بدن مسلمان را بر پزشكى كه دست به اين كار مى زند واجب دانستند كه تلويحا فرمودند الگر اين ديه را صاحبان افرادي كه پيوند عضو به بيمار آنان زده مي شود ، به عهده گيرند زيباتر است.
ايشان نيز در اين راستا اجازه ورثه را بي نياز دانسته ووصيت افراد به اهداى اعضاى مورد استفاده خود در حيات را كه پس از مرگ مي توانند چنين اقدامي را انجام دهند ، جايز بشمار آوردند.

ايشان در پايان از زحمات وكوشش پزشكان وگروه تقدير كرده و فرمودند:

العلم ، علمان ، علم الاديان وعلم الابدان

كه در اين راستا فرمايشاتي را فرموده ودر پايان با يك ليوان آب پرتقال تازه  گلو ودل هاى ما را گوارا نمودند.

كه اين نوع پذيرايي ولطف ومحبت وبرخورد متواضعانه ايشان ، تأثير بسزايي در روحيه پزشكان حاضر كه هركدام در رشته وتخصص خود نه تنها در ايران بلكه در جهان صاحب سخن مي باشند ، گذاشت.

اصولا ما شيعيان به ساده زيستى بزرگان خود از امامان وسپس مراجع بسيار شنيده وعادت كرده ايم واين گونه برخوردهاى ساده ومتواضعانه است كه سخنانشان را در اعماق سلولهاى افراد  و انسانها چه شيعه وچه مسلمان وهر انسان ديگرى قرار داده وتاثير گزار مى گرداند.

سپس به ديدار آية الله العظمى سيد محمد سعيد حكيم ، از مراجع وبزرگان نجف شتافتيم.

در آغاز با رويي گشاده ورسم اينجانب  معرفى تك تك حاضران وتخصص هايشان وجايگاه علمى هريك از نظر محلى وجهانى كه در تمامي ديدارها رخ مي داد وشرح مختصرى از مرگ مغزى وعنوان مرگ مغزي واينكه به چه موردى اطلاق مى گردد وارد بحث پيوند اعضا شديم كه تقريبا نظرات ايشان با نظرات حضرت آية الله وحيد خراساني ، همسان بود.

مدتى بحث كرديم كه شايد ديدگاه ايشان را در اين باره تغييري دهيم ليك  در پايان باز با پيشنهاد بنده وتاييد ايشان نسبت به تغييرويا گسترش اجازه در آينده مطالبي فرمودند.

ايشان نيز در پايان گروه را مورد تشويق قرار داده والتزام پزشكان به شرع ودين را بسيار مثبت خوانده وفرمودند : در بسيارى اد مواقع به علت جايگاه شما، دينداري وتقيد شما پزشكان در برابر مردم وجامعه از سائر اقشار جامعه ، تاثير گزارتر مي باشد.
ديدار گروه پيوند اعضاى ايران با مراجع عظام قم وتهران ونجف اشرف ، خود نقطه تحولى بود كه در بسياري از گرد همايي هاى داخلي وخارجى وجشن نفس كه همه ساله بدين منظور وبراى تشويق مردم ونيز گزارش فعاليتها يرگزار مي گردد ، تأثير بسزايي داشت.

گرهمايي ويژه اي در كشور لبنان وسپس اسپانيا كه سخن اول در جهان در اين زمينه را مي زند نيز برگزار گرديد. لازم به ياد آوري است كه در جهان مسيحيت به هر علت اين محدوديت ها وجود نداشته وپيوند مرگ مغزى ووصيت افراد نسبت به استفاده ازراعضاى خود پس از مرگ ، تقريبا عادي شده ورو به سوى نهادينه شدن دارد.

لازم به ياد آوري مي دانم كه پس از تعريف مرگ مغزى در سال ١٩٦٤ ميلادي تا كنون ، يك مرگ مغزى باز گشت به حيات وزندگى نداشته است.

بسيارى مرگ مغزي را با كما ( coma) يكى بشمار مى آورند كه چنين نمي باشد.  براي توجه دادن به عزيزان يك بار ديگر
فتواى مراجع عظام در اين باره را به نظر خوانندگان مي رسانم
باسپاس
دكتر هادي انصارى

نظر آیات عظام در مورد اهدای عضو بعد از مرگ مغزی چیست؟

پاسخ مراجع عظام تقلید نسبت به این سؤال، چنین است:

دفتر آیت الله خامنه ‌ای:
اگر استفاده از اعضاى بدن بیماران مذکور براى معالجه بیماران دیگر، باعث تسریع در مرگ و قطع حیات آنان شود جایز نیست، در غیر این صورت اگر عمل مزبور با اذن قبلى وى صورت بگیرد و یا نجات نفس محترمى متوقف بر آن عضو مورد نیاز باشد، اشکال ندارد.

دفتر آیت الله سیستانی:
قطع اعضا میت مسلمان جایز نیست و مستلزم دیه است و دفن آن در صورت قطع واجب است مگر این که حیات مسلمانى بر آن متوقف باشد که در این صورت جایز است ولى دیه واجب است. و اگر خودش وصیت کرده باشد دیه ساقط است ولى اگر حیات مسلمانى متوقف نباشد و وصیت کرده باشد عمل به آن مورد اشکال است.

آیت الله صافی گلپایگانی:
به نظر اینجانب برداشتن عضو مسلمانی که هنوز فوت نکرده و لو مرگ مغزی او مسلم باشد، جایز نیست.

آیت الله مکارم شیرازی:
در صورت نیاز و ضرورت، با رضایت بستگان و با رعایت شرایط اشکالی ندارد.

آیت الله وحید خراسانی:
تشریح بدن مسلمان مرده جایز نیست و بر تشریح کننده، دیه جنین مسلمان ـ به تفصیلى که در کتاب دیات مذکور است- لازم مى‌شود.

تشریح بدن کافر غیر ذمّى مرده جایز است و جواز تشریح بدن ذمّى و عدم ثبوت دیه جنین ذمّى در تشریح آن محلّ اشکال است، مگر آن که در آیین آنها جایز باشد که در این صورت مانعى ندارد و اگر مرده‌اى، مسلمان بودن یا ذمّى بودن او مشکوک باشد، تشریح بدن او جایز است.

اگر زنده ماندن مسلمان، متوقف بر تشریح بدن مرده‌اى شود و تشریح بدن غیر مسلمان و یا مشکوک الاسلام ممکن نباشد و راه دیگرى براى زنده نگه داشتن آن مسلمان نباشد، در این صورت جایز است که بدن مسلمان مرده را تشریح کنند و دیه جنین مسلمان ـ به تفصیلى که در باب دیات ذکر شده است ـ بر تشریح کننده لازم مى‌شود.

بریدن عضوى از اعضاى بدن مسلمان مرده ـ مانند چشم و غیر آن ـ به منظور پیوند زدن آن به بدن شخص زنده جایز نیست، و قطع کننده باید دیه آن عضو را که دیه اعضاى جنین مسلمان است بپردازد، ولى چنانچه زنده ماندن مسلمان متوقف باشد بر این که عضو بدن مسلمان مرده‌اى را ببُرند و به او پیوند زنند، بریدن آن عضو جایز است، ولى قطع کننده باید دیه آن را بپردازد و پس از پیوند، که جزء بدن زنده گشت، احکام بدن زنده بر آن جارى است.

اگر کسى در حال حیات خود وصیّت کند که پس از مردن او عضوى از اعضاى او را قطع کنند و به دیگرى پیوند زنند، صحّت این وصیّت محلّ اشکال است.

اگر شخصى راضى شود که در حال حیات خود عضوى از اعضاى او را بریده و به دیگرى پیوند زنند، چنانچه آن عضو از اعضاى رئیسه باشد که بریدن آن صدمه‌اى به حیات او مى‌زند‌، و یا نقص و عیبى در او ایجاد مى‌کند، بریدن آن عضو جایز نیست‌. و اگر با بریدن آن عضو ضرر و عیبى بر او وارد نمى‌شود ـ مانند بریدن مقدارى از پوست و یا گوشت ران که جاى آن روییده مى‌شود ـ بریدن آن عضو با رضایت او جایز است، و مى‌تواند براى رفع ید از آن عضو مبلغى دریافت کند.

بدون ترديد در اين راستا ، راهى دراز در پيش داريم و شايد در آينده اى نزديك با پيشرفت بيشتر علم پزشكى ، وبا اجازه از محضر مراجع عظام ، بتوانيم بيش از پيش از اين منبع وخرانه الهى كه در تك تك اعضاى هر انسان به عنوان يك بانك قرار داده شده وهم اكنون علم پزشكى به سي وشش عضو انتقال وپيوند از انسان به انسان ديگر رسيده است ، كمال بهره بردارى را بكند.