صفحه نخست » اجتماعی

چگونه سنت اسلامی قرض‌الحسنه از ایران به سراسر دنیا رفت؟

۱۴ اسفند در تقویم ایران روز «ترویج فرهنگ قرض‌الحسنه» است؛ سنتی اسلامی که سابقه‌ای دارد در سبک زندگی ایرانیان و تاریخچه‌ای دارد در دهه ۴۰ شمسی و آینده‌ای دارد در مراودات مالی جهانی. ماجرای «قرض‌الحسنه» در ایران چیست؟

کد خبر: ۲۴۲۳۷۰

تاریخ انتشار:۱۵ اسفند ۱۴۰۰ - ۰۸:۳۷ - 06 March 2022

چگونه سنت اسلامی قرض‌الحسنه از ایران به سراسر دنیا رفت؟

به گزارش روزپلاس؛ ایرانی‌ها همیشهِ تاریخ اهل «قرض‌دادن و قرض‌گرفتن» بوده‌اند؛ قرض‌الحسنه سنتی جاری بوده است در روزمرگی ایرانیان و مراوادت مالی میان افراد که پول را پاکیزه نگه داشته از ربا و جامعه را پاکیزه نگه داشته از بی‌برکتی. شاید خیلی‌ها این را ندانند ولی «آرتور دو گوبینو» سیاح و سیاستمدار فرانسوی در اواسط دوره قاجار برای تاریخ نوشته است که: «در ایران هر کسی آماده پول قرض‌دادن و پول قرض‌گرفتن است. شاه به دولت قرض می‌دهد، شخصیت‌های بزرگ به افراد پایین، تجار به شخصیت‌های بزرگ، نوکر به ارباب، ارباب به نوکر، سرباز به افسر و افسر به سرباز پول قرض می‌دهد. بازاریان با یک دست قرض می‌دهند و با دست دیگر قرض می‌گیرند... [برای پرداخت قرض] ایرانی‌ها روی قولی که می‌دهند، می‌مانند».

از سال ۱۲۶۹ شمسی که نخسین بانک‌های خارجی از جمله «بانک شاهی» انگلستان و بانک استقراضی در ایران فعال شدند بنا به همین روحیه عمومی، مردم عادی با این بانک ها کاری نداشتند چون ربا می‌دادند و ربا می‌گرفتند و حتی روی اسکناسی که خودشان چاپ کرده بودند از شهری به شهر دیگر نزول می‌گرفتند.

در اوایل قرن حاضر بانک‌های ایرانی هم از راه رسیدند و البته طبق اصول غربی بانکداری فعالیت می کردند و به این‌راحتی به کسی وام نمی‌دادند. از سوی دیگر با گسترش شهرنشینی و دور افتادن افراد از جوامع محلی خودشان، دیگر قرض‌گرفتن هم کار آسانی نبود و این‌طوری بود که رباخوارها در دهه ۳۰ و ۴۰ شمسی افتاده بودند به جان مردم و واژه «نزول‌خور» آمد به ادبیات مکتوب و شفاهی ایران.

آیت‌الله «میرزا علی فلسفی»؛ بانی نخستین صندوق قرض‌الحسنه ایران

نخستین صندوق قرض‌الحسنه ایران

در دهه ۴۰ شمسی کسانی که ورشکست می‌شدند و همچنین افرادی که می‌خواستند سرمایه‌ای برای کسب و کارشان فراهم کنند و حتی مردم عادی که خرجی ضروری برای معیشت یا درمان برایشان پیش می‌آمد بعید نبود که در دام نزول‌خورها بیفتند و بیچاره شوند. علاوه بر آن در شهرهای بزرگ به‌دلیل گسترش مهاجرت، افراد بسیاری بودند که برای معیشت و زندگی‌شان به قرض‌گرفتن محتاج می‌شدند.

اینجا بود که خدا به دل امام‌جماعت مسجد لُرزاده انداخت تا کاری بکند و این‌طوری شد: «آن مرحوم در نزدیکی میدان خراسان تهران وقتی شب‌ها برای اقامه نماز جماعت به مسجد می‌رفت هر شب تعدادی متکدی در اطراف مسجد می‌دید که این منظره برایش ناخوشایند بود. بنابراین تصمیم می‌گیرد با کمک تعدادی از افراد نمازگزار نیکوکار و بازاری مشکل این افراد را به‌طور کلی با دادن تسهیلات قرض‌الحسنه حل و آنها را مشغول کار کند. از طرفی برای رهایی قشر متدین از سیستم ربویِ بانکیِ آن روزگار تصمیم به تشکیل صندوق قرض‌الحسنه گرفتند. پس از مطرح‌کردن موضوع با گروهی از نمازگزاران و استقبال از این کار، نخستین صندوق قرض‌الحسنه ایران تشکیل شد و این صندوق با سال تأسیس ۱۳۴۸ شمسی هنوز هم در حال خدمت‌رسانی به مردم است».

نام این صندوق «ذخیره جاوید» بود و خیلی زود پرآوازه شد در سراسر ایران و چنین شد: «صندوق‌های متعددى در تهران و شهرهاى مختلف تاسیس گردید به‌طورى که در سال ۱۳۵۸ شمار صندوق‌ها از ۲۰۰ صندوق فراتر رفت».

«صندوق ذخیره جاوید» در مسجد لُرزاده؛ نخستین صندوق قرض‌الحسنه ایران

پس از پیروزى انقلاب اسلامی تعداد صندوق‌های قرض‌الحسنه مدام و مدام افزایش یافت؛ «با حمایت مسئولان، تعداد صندوق‌های قرض‌الحسنه رشد چشمگیرى یافت و در چند ماه تعداد صندوق‌ها چند برابر شد و در سال ۱۳۵۹ به حدود ۶۴۰ صندوق رسید. بنا به یک ارزیابی تعداد صندوق‌ها در سال ۱۳۶۵ به بیش از یک هزار صندوق و در سال ۱۳۷۹ به ۱۲۳۰ صندوق رسید». حالا در ایران بیش از ۳ هزار صندوق قرض‌الحسنه با سرمایه کم در حد میلیون تومان یا سرمایه زیاد در حد میلیارد تومان فعالند و گره می‌گشایند از کار مردم.

تعداد صندوق‌های قرض‌الحسنه در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی مدام افزایش یافت

ایرانِ انقلابی؛ مبدع بانکداری اسلامی

اتفاق مهم‌تری که پس از پیروزی انقلاب اسلامی افتاد اینکه ایران با تکیه‌بر سنت قرض‌الحسنه و با رعایت اصول قراردادهای مالی اسلامی شد مبدع بانکداری اسلامی و ماجرا از این قرار بود: «در سال ۱۳۵۸ شمسی اقداماتی برای اسلامی‌کردن نظام بانکی به عمل آمد که این اقدامات را می‌توان در کوشش‌های اولیه برای حذف بهره و برقراری کارمزد در سیستم بانکی، تأسیس بانک اسلامی و توسعه صندوق‌های قرض‌الحسنه خلاصه کرد. لایحه عملیات بانکداری بدون ربا نیز در سال ۱۳۶۲ به تصویب مجلس شورای اسلامی و تأیید شورای نگهبان رسید و قانون عملیات بانکداری بدون ربا از ابتدای سال ۱۳۶۳ شمسی به همه بانک‌ها ابلاغ شد».

به‌این‌ترتیب ایران که برای نخستین‌بار در دنیا کل نظام بانکی و مالی کشور را طبق اصول و قراردادهای اسلامی بنیان گذاشته بود امروز در میان کارشناسان بین‌المللی به‌عنوان مبدع بانکداری اسلامی شناخته می‌شود. خوبی‌اش این است که بانک‌های ایرانی هر سال جزو برترین بانک‌های اسلامی جهان رده‌بندی می‌شوند؛ برای نمونه اینکه نشریه تخصصی مالی و اعتباری «بَنکر» در سال ۲۰۲۰ میلادی یک بانک ایرانی را «دومین بانک بزرگ جهان از نظر وام‌دهی بر اساس شریعت اسلام» معرفی کرد.

شعبه‌ای از بانک اسلامی بریتانیا

الان چه خبر است؟

بانکداری اسلامی امروزه در مالزی، پاکستان، عربستان، بحرین، کویت، امارات متحده عربی، اندونزی، اردن، مصر، قطر، ترکیه، بنگلادش، تونس و... به صورت فراگیر یا محدود اجرا می‌شود و یک شبکه بزرگ مالی و بانکی اسلامی در جهان شکل گرفته است که میزان دارایی‌های آن بیش از ۲ تریلیون دلار معادل ۲ هزار میلیارد دلار است.

جالب اینکه بانکداری اسلامی در کشورهای غربی و غیرمسلمان نیز در حال رشد و توسعه است و انگلیس، آمریکا، دانمارک، استرالیا و سوئیس در حال تجربه این نظام بانکی جدید هستند؛ «در انگلیس بیش از ۲۰ شعبه اسلامی در بانک‌های غیراسلامی، یک شرکت بیمه اسلامی، ۹ صندوق سرمایه‌گذاری و یک صندوق پوشش ریسک اسلامی به فعالیت مشغولند و به‌نظر می‌رسد انگلستان فعال‌‌ترین و پیشرفته‌ترین بخش بانکداری اسلامی را در اتحادیه اروپا دارد. در آمریکا حدود ۹۰ مؤسسه ارائه‌دهنده‌ خدمات بانکداری‌ اسلامی اعم از شعب بانکداری‌، بانک‌های سرمایه‌‌گذاری و... مشغول فعالیت‌ هستند و برخی بانک‌ها نیز اقدام به تأسیس شعب اسلامی کرده‌اند... در انگلستان ۸۶ مرکز دانشگاهی و غیردانشگاهی و در آمریکا ۴۴ مرکز آکادمیک، بانکداری اسلامی را آموزش می‌دهند».

با این شرایط بعید نیست بانکداری اسلامی که بر کمک به افراد جامعه برای گسترش رفاه عمومی، بهبود فرهنگ مشارکت مالی، تأمین سرمایه برای همه اقشار جامعه و ترویج سنت قرض‌الحسنه به‌عنوان یک فضیلت انسانی و اجتماعی تأکید دارد در آینده نزدیک جای بانکداری سودجویانه به سبک غربی‌ها را در دنیا بگیرد.