پرمخاطب شدن برنامه‌های معارفی رسانه ملی چه مفهومی دارد؟/ مردم دیندار ایران

حالا دیگر از زمانی که نیل ‌پستمن گفته بود: «تلویزیون، رسانه‌ای با ماهیت سکولار است» گذشته و می‌توان با اطمینان بیشتری باور کرد این رسانه قرار نیست طبق گفته این نظریه‌پرداز غربی ارتباطات به کرامت انسانی آسیب بزند. در این میان، همه آنهایی که دستی بر عالم رسانه دارند، می‌دانند که القای یک محتوای کاذب به مخاطب، چطور انجام می‌شود.

کافی است میزان تکرار یک محتوا را بالا ببرید تا مخاطب به مرور و با سندهای جعلی که برای آن بیان می‌کنید، آن را باور کند. درست مانند کاری که دشمنان ایران، سال‌هاست انجام می‌دهند. خودمان بارها در فضای مجازی شنیده‌ایم که «مردم دین گریز شده‌اند.» گزاره‌ای که هیچ‌وقت سند درستی برای آن بیان نشد و تنها به بیان مسائل کلی درباره آن اکتفا کرده‌اند.  همین چند‌وقت پیش بود که یک مترجم صاحب‌نام، ارتباطی عجیب و جعلی میان میزان فروش کتاب و دینداری مردم برقرار کرده بود که باعث تعجب کاربران بسیاری شد.

نباید فراموش کرد که در دنیای امروز، پیام‌رسانی دینی با قالب جدیدتر به میدان آمده که در شرایط حاضر، بیشترین سهم را رسانه‌ملی بر دوش گرفته است. کما این‌که برخلاف گذشته که دینداری به شکل سنتی آن نمود پیدا می‌کرد، حالا شکل و شمایل دیگری پیدا کرده و مصداق آن، حرکت بیشتر مردم علاقه‌مند به سمت حفظ قرآن و معارف دینی است. برهمین اساس هم می‌توان گفت که تلویزیون ایران بیشتر از این‌که دارای ماهیت تلویزیونی همانند کشورهای دیگر باشد، خود به عاملی برای سوق دادن مردم به سمت معارف دینی تبدیل شده است اما بخش دیگری از رد شدن گزاره تکرار شده در شبکه‌های اجتماعی، مربوط به خود مردم و تمایل‌شان به سمت معارف دینی است که عظمت زیرپوستی ایران و عمق فعالیت‌های دینی را آشکار می‌کند.

در همین رابطه، آمارهایی که به‌تازگی از میزان بازدید برنامه‌های تلویزیون در قاب رسانه‌ملی و شبکه‌های مجازی بیان شده، یک سمت و سوی دیگری از رویکردهای دینی مخاطبان را روشن می‌کند. آن‌طور که مدیر تلوبیون در نشست خبری گزارش عملکرد تلویزیون در بازه زمانی ماه رمضان و نوروز بیان کرد، طی چهارسال اخیر پربیننده‌ترین برنامه، زندگی پس از زندگی بوده که امسال برنامه محفل با تجمیع آمار شبکه سه و قرآن، به رقم زندگی پس از زندگی، یعنی حدود سه میلیون بازدید رسیده است؛ رقمی که در نوع خود و در میان برنامه‌های تلویزیون قابل‌توجه است. آمار دیگری هم توسط رئیس مرکز تحقیقات صداوسیما بیان شده بود که نشان می‌داد برنامه محفل با ۲۷.۸درصد وزندگی پس اززندگی با۲۷.۱درصدمخاطب، درصدر پرمخاطبان نوروزو رمضان۱۴۰۳ بوده است. برهمین اساس هم، سلیم غفوری، قائم‌مقام معاونت سیما گفته بود که امسال قله برنامه‌ها محفل و زندگی پس از زندگی بود. این آمار و ارقام علمی و مستند را می‌توان دستمایه بررسی و تحلیل همراهی رسانه‌ملی با برنامه‌های معارفی و همچنین رد گزاره ناصواب و بی‌استنادی دانست که مخاطبان تلویزیون را دین گریز می‌داند.
   
یک ارتباط دو سویه 

اتصال رسانه‌ملی به مخاطبان و تعامل دوطرفه با آنها در جهت ارائه یک محتوای سالم و راهبردی به گونه‌ای است که می‌توان آن را به یک رابطه دوسویه تشبیه کرد، یعنی نه‌فقط طبق آمار، میل مردم به برنامه‌های با محتوای مذهبی بیشتر شده که خود رسانه‌ملی هم در این رابطه تاثیرگذار بوده است. هادی خانیکی، استادیار گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی هم پیش از این در مقاله‌ای با عنوان بررسی تأثیر پخش برنامه‌های دینی از تلویزیون بر میزان دینداری مخاطبان نوشته بود: با ظهور رسانه‌های جدید و نظریه‌های ارتباطی خاص آنها نگاه‌های تازه‌ای در‌خصوص تعامل دین و رسانه شکل گرفته است.تلویزیون مهم‌ترین رسانه در ایران است و ظرفیت‌های ویژه‌ای در راستای تبلیغ دینی دارد. این مقاله نشان داده بود که به طور متوسط ارتباط بین تماشای این‌گونه برنامه‌ها (برنامه‌های معارفی) و سطح دینداری افراد، یک ارتباط مثبت بوده و شدت متوسطی دارد. اهمیت رسانه در نمایش سطح دینداری مردم و البته میزان تاثیرگذاری بر مخاطب به گونه‌ای است که برخی کارشناسان تاکید می‌کنند که اگر رسانه‌ها شناخت درستی از اهداف و سیاست‌گذاری‌های فرهنگی جامعه نداشته باشند یا در نسبت خود با دین و اهداف دینی دچار خطا شوند، بحران فرهنگی و عقیدتی غیر‌قابل جبرانی روی می‌دهد. 
   
ضریب‌ علاقه مردم 

نکته مهمی که در این مورد می‌توان بیان کرد، ضریبی است که رسانه‌ملی به برنامه‌های معارفی داده و در این رابطه، بر اساس تمایل مخاطبان عمل کرده است. مصداق این صحبت، بالاتر رفتن مخاطبان دو برنامه معارفی نوروز و رمضان یعنی محفل و زندگی پس از زندگی نسبت به سال گذشته است. کما این‌که طبق آمار، برنامه محفل از ۱۹.۷ به ۲۷.۹درصد مخاطب رسیده است.

در اشاره به آمار می‌توان به تماشای قطعاتی از برنامه‌های معارفی هم در فضای مجازی اشاره کرد که خود نشان از تمایل مردم به این‌گونه از برنامه‌هاست. به عنوان مثال برنامه محفل در تلگرام حد‌ود ۴۳ میلیون، در اینستاگرام ۳۳۵ میلیون و در ایتا ۱۷ میلیون بار دیده شده است. برنامه زندگی پس از زندگی هم حدود ۲۲میلیون در تلگرام، ۱۸۳ میلیون در اینستاگرام و ۴۵ میلیون در ایتا دیده شده است. این در حالی است که سریال‌های پرمخاطب مثل نون‌خ با رقم‌هایی همچون ۱۲ میلیون در تلگرام و ۳۶میلیون در اینستاگرام، ثبت شده است.  همه این اعداد یک پیام دارد مردم ایران برخلاف ادعاها نه‌فقط دین‌گریز نیستند بلکه گرایش دینداری آنان به‌شدت قوی است.

حسین سلطان محمدی، کارشناس رسانه وفرهنگ دراین خصوص و درباره تأثیرگذاری رسانه‌ملی در فراگیر شدن ارزش‌های معارفی به جام‌جم می‌گوید:ساختار و شیوه تازه در تولید و پخش برنامه‌هایی مثل محفل و زندگی پس از زندگی ‌متناسب با مخاطبان مختلف، باعث شد تا رسانه‌ملی در این حوزه تأثیرگذار باشد. حتی مخاطبان حاضر در برنامه محفل هم، از یک جنس مشخص نبودند و این تنوع طیف‌های گوناگون در میان‌شان دیده می‌شد. وقتی مسائل مطرح شده در مسائل مذهبی را در چنین برنامه‌هایی به شکل روان و با ساختار متفاوت بیان می‌کنیم، مخاطب جذب آن می‌شود. یعنی شیوه بیان، اهمیت دارد. کما این‌که همین امروز هم برای جذب مخاطب به سمت شاهنامه، باید شیوه بیان متفاوتی در پیش گرفت تا مخاطب با آن همراه شود. تلویزیون در حال حاضر محتوای قدیمی و سنتی را به سبک‌های متنوع عرضه کرده و این مسأله اهمیت بسیاری دارد. همین باعث شده که مخاطب به سمت آن بیاید و توجه‌کند. 

شروط ارتباط مخاطب با رسانه

حجت‌الاسلام محمد عشایری منفرد، کارشناس مذهبی هم در این خصوص در گفت‌وگو با جام‌جم عنوان می‌کند: من فکر می‌کنم رسانه اگر بتواند با نیاز و مجهولات مخاطب ارتباط بگیرد و برنامه‌هایش را در قالب‌های جدید ارائه کند، قطعا می‌تواند در جذب مخاطب موفق باشد. بنابراین وقتی رسانه می‌تواند پاسخی به مجهولات و آنچه مخاطب نمی‌داند بدهد و به ویژه این‌که او را متوجه مجهولاتی کند که نمی‌داند، در این صورت است که مخاطب به سمت رسانه روی می‌آورد. آن اندازه که درباره دین‌گریز شدن مردم تبلیغات می‌شود، صحت ندارد. پس اگر پیام خوب و موجهی به مخاطبان منتقل شود، استقبال می‌کنند. در برنامه‌های زندگی پس از زندگی و محفل به یکسری از مجهولات مخاطبان پاسخ داده می‌شد.از او درباره مناسب بودن رسانه تلویزیون برای بیان محتوای دینی می‌پرسیم که او پاسخ می‌دهد: البته، ولی محتوا باید به‌سامان و با نیاز و مجهولات مخاطب ارتباط داشته باشد.
   
همبستگی دینی و مصداقی به نام عید فطر 

از دیگر مصادیق خطا بودن گزاره دین‌گریزی مردم، می‌توان به نماز عید‌فطر امسال اشاره کرد که بیشتر از سال قبل بود و نگاهی به عکس‌های منتشرشده آن هم این مسأله را تایید می‌کند. کمااین‌که رسانه‌ملی هم در طول سال‌های گذشته تلاش کرده شادی و غم مردم در شادی و عزای اهل بیت(ع) را به‌درستی به مخاطب نشان دهد. شاید تصور می‌شد این مسأله که نشان از یک همبستگی عمیق دینی میان مردم دارد، با همزمانی ماه مبارک رمضان و نوروز، به‌کلی از بین برود و یک هویت دیگر از مردم را آشکار کند.

با این حال، افزایش استقبال مردم از نمادهای دینی همچون نمازعیدفطر، روی دیگری از این تمایل مردم به گزاره‌های معارفی را ثابت کرد.دراین میان، نمی‌توان از نقش رسانه‌ملی دررشد این دینداری غافل شد. برخی کارشناسان معتقدند که یک وظیفه رسانه‌ملی همراهی با مردم دیندار و وظیفه دیگر، ایجاد اشتیاق در قشر خاکستری است. کما این‌که برخی کارشناسان رسانه باور دارند تولید و پخش برنامه‌های مناسب باعث می‌شود حتی اگر مخاطب به این مسائل باور نداشته باشد، باز هم ذهنش درگیر پرسش شود. حسین سلطان‌محمدی، کارشناس رسانه و فرهنگ در این خصوص می‌گوید: برای مثال در مورد برنامه زندگی پس از زندگی باید بگویم که همه‌مان به مسأله زندگی غیب آگاه و حتی در مورد خواب هم دنبال تعبیر هستیم.

برخی علما معتقدند که خواب‌دیدن می‌تواند رویای صادقه باشد. این برنامه نمونه‌ای از این مسائل را نمایش داد، یعنی نشان داد که یک فرد ابتدا زندگی عادی دارد و بعد از خارج‌شدن روح از بدن و رفتن به عالم برزخ، فرصت دوباره زندگی را پیدا کرده و آگاه‌تر زندگی می‌کند. این مورد در سریال رستگاری و پنج کیلومتر تا بهشت هم مطرح شده بود. این امر باعث می‌شود که مخاطب اگر به این مسائل باور نداشته باشد، باز هم ذهنش درگیر پرسش شود.
   
ساختار جدید در برنامه‌سازی

اما نکته‌ دیگری که در تولید برنامه‌های معارفی می‌توان اشاره کرد، مسأله تغییر ساختار برنامه‌های معارفی است. شاید پیش از این شکل عادی و مرسوم برنامه‌های معارفی به شکل یک گفت‌وگوی ساده و مستقیم بود اما حالا تولید این برنامه‌ها به شیوه جدید و با بیان غیرمستقیم همراه شده که این تلاش رسانه‌ای نیزمی‌توانددرنتیجه حاصل‌شده مؤثر باشد.داوود طالقانی، پژوهشگر علوم اجتماعی در این خصوص به جام‌جم می‌گوید: واقعیت این است که صداوسیما در تولید برنامه‌های مذهبی در مرحله گذار قرار دارد. یعنی در گذشته فرم معمولی و همیشگی صداوسیما در برنامه‌های مذهبی کاملا مبتنی بر ارائه محتوای مذهبی و نمایش امر مقدس به‌صورت مستقیم بوده اما واقعیت این است که هرقدر معنا و امرمقدس ومذهب در زیر متن قرار گیرند، هم جذاب‌تر هستند و هم اصول نمایش امر مقدس رعایت شده و هم اثر بیشتری روی مخاطب می‌گذارند. دو برنامه مذکور که امسال مخاطبان بسیاری را جذب کرد، از این جهت که به شکل مستقیم و عیان و ظاهری مسأله مقدس را ارائه نکرده، بلکه در یک چارچوب و بسته‌بندی درست قرار می‌دهد، موفق از آب درآمده است. پس با قالب‌های جدید می‌توان مخاطب را جذب کرد.وی ادامه می‌دهد: رویداد ماه رمضان و نوروز، زمان فراغت زیادی را برای مخاطب به همراه می‌آورد و این تلاقی فراغت و معنویت فرصت مناسبی برای برنامه‌هایی است که موضوع‌شان قرآن، سبک زندگی دینی یا مسائل مربوط به عرصه معناست. برنامه محفل و زندگی پس از زندگی از این جهت که هم فراغت را پر می‌کنند و هم معناگرا هستند، در بازه‌های نوروز و ماه رمضان محبوب بودند. 

سلطان‌محمدی هم دراین‌باره توضیح می‌دهد: می‌توان گفت که نکته اصلی در برنامه محفل، ساختار ارائه برنامه بود که متفاوت روی آنتن رفت و صرفا وارد فضای عزاداری نشد. محفل، ترکیبی از صحبت، نقل، خاطره، چهره‌های متفاوت و استثنایی با موضوعات و تصاویری از کربلا و مکان‌های مذهبی بود که باعث می‌شد مخاطب به آن جذب شود. این مسأله باعث شد تا علاوه بر مخاطبان داخلی، کشور‌های دیگر هم جذب این برنامه شوند. کما این‌که دیدم این برنامه از شبکه المنار لبنان هم پخش می‌شود. این موارد ایجاد کننده جذابیت است. صحبت‌های مطرح شده در این برنامه به شکل خاصی است که باعث می‌شود منطقه جغرافیایی ویژه‌ای را هدف قرار ندهد و فراتر از ملت به سمت امت برود.

در حقیقت یک محور باورمندانه، عقیدتی، ‌اندیشه‌ای باشد و افراد را فرای مرز‌های ایران جذب خود کند. وی از نقاط قوت برنامه‌های معارفی به مصداق برنامه محفل اشاره و عنوان می‌کند: این برنامه به روال یک برنامه خشک نبود و شرکت‌کنندگان متنوع و متغیری از ساده‌ترین مسیر‌ها به برنامه آمدند و می‌توان همه رده‌ها را در این برنامه مشاهده کرد. درست است که همه این موارد حساب شده بود اما همین آماده بودن آنها باعث شد جذابیت برنامه و میزان بازدید‌های آن بالاتر رود.مثلا دریکی ازقسمت‌ها، مردی از بدهی خود گفت و برنامه محفل به شکل قرض‌الحسنه به او کمک کرد. این موارد را باید فراتر ازهدایای سوری برخی برنامه‌ها دانست. درمثالی دیگر دریکی ازقسمت‌ها فردی که در برنامه شرکت کرد، موتورش به مشکل خورده بود، داوران میانداری کردند تا با کمک هم یک موتور برای او بخرند. یعنی این‌طور نبوده که صرفا بخواهند اسپانسر برای این کار بگیرند؛ بلکه به شکل مشارکتی انجام شد. چنین محتوا‌هایی با قرار گرفتن در مناسبت خاص ماه رمضان، بخشی از ویژگی‌هایی است که می‌توان درباره محبوبیت محفل بیان کرد.

محمد عشایری منفرد، کارشناس مذهبی هم در این خصوص با اشاره به تحولات ساختاری و محتوایی آثار رسانه‌ملی به برنامه سرزمین شعر نیز اشاره کرده و به جام‌جم گفته بود: این یعنی برگشت به فضای فرهنگی‌تر و دعوت مخاطب به مسائل هنری‌تر و ادبی‌تر؛ به جای این‌که مخاطبان پای کارهای افرادی بنشینند که با یک کلمه در فضای مجازی معروف شدند و به اصطلاح لایک‌های‌شان زیاد شده است. در مقابل اینها، رسانه‌ملی، افرادی مثل علیرضا قزوه و دیگر شاعران را در قاب تلویزیون آورد که نشان می‌دهد اتفاقات تازه‌ای در حال رخ دادن است، البته راه تکامل ادامه دارد. وی با اشاره به لزوم استمرار این راه تصریح کرد: لازم است برنامه‌های رویدادی مثل محفل، محدود به ماه رمضان نشود. مثلا در ماه رجب می‌توان برنامه‌ای شبیه محفل از نظر هدف را با کتاب نهج‌البلاغه به انجام رساند. در این صورت می‌توان به موفقیت‌های بیشتری دست یافت. 

عشایری منفرد درباره لزوم پرداختن به محتواهای معارفی و همراه با مخاطبان دیندار و همچنین تاثیرگذاری بر اقشار دیگر در رسانه‌ملی گفت: باید در ادامه این مسیر با نگاه نوآورانه برای نهادی مثل مسجد با نگاه تمدنی، تاریخی و جهانی نیز همین کار را انجام داد. اینها پیشنهادهایی است که باعث می‌شود محفل به عنوان برنامه‌ای که با استقبال مخاطبان مواجه شده، سال دیگر به آنتن برنگردد، بلکه زودتر به پخش برسد. ظرفیت‌هایی مثل محفل را فقط در قرآن نداریم بلکه در موضوعات دیگر هم می‌توان دنبال آن گشت. خوب است برنامه‌هایی مثل محفل، زندگی پس از زندگی، سرزمین شعر و... دبیرخانه دائمی داشته باشند که به فعالیت در طول سال ادامه داده و هر دوره خود را قوی‌تر نشان دهند. باید به هدف در این برنامه‌ها فکر کرد نه این‌که فقط با یک قالب جذاب مخاطب را با خود همراه کنیم. در این صورت طراوت و پویایی برنامه‌های مذکور حفظ می‌شود. 
   
کلام آخر 

آن‌طور که از برآیند صحبت کارشناسان برمی‌آید، رسانه‌ملی با توجه به قرار داشتن در قامت مهم‌ترین رسانه ایران، ظرفیت‌های ویژه‌ای درراستای تبلیغ دینی دارد.علاوه بر این، آن‌طور که کارشناسانی مثل حسین سلطان‌محمدی بیان می‌کنند، وقتی مسائل مذهبی را در چنین برنامه‌هایی به شکل روان و با ساختار متفاوت بیان می‌کنیم، مخاطب جذب آن می‌شود. کما این‌که طالقانی، پژوهشگر علوم اجتماعی هم معتقد است که تلویزیون در بازه زمانی ماه مبارک رمضان و نوروز، توانست هم پرکننده فراغت مردم باشد و هم مخاطب را به سمت معناگرا بودن سوق دهد. به اذعان کارشناسان، رسانه اگر بتواند با نیاز و مجهولات مخاطب ارتباط بگیرد و برنامه‌هایش را در قالب‌های جدید ارائه کند، قطعا می‌تواند در جذب مخاطب بیش از پیش موفق باشد.

جام جم