نجات ۳۳ میلیون اثر فارسی در مهمترین سند فرهنگی ایران و هند

به گزارش روزپلاس، مؤسسه پژوهشی و مرکز اسناد دولتی آندراپرادش هند گنجینه‌ای از اسناد بسیار ارزشمند از دوره‌های بهمنی، قطب شاهی، عادل شاهی، مغول و آصف جاهی، کمپانی هند شرقی و اسناد پس از استقلال هند را در خود جای داده است که به زبان‌های فارسی، تلوگو، کاندا، مراتی، اردو و انگلیسی هستند.

این مرکز یکی از بزرگترین مراکز اسنادی هند است که به عنوان آرشیو مادر شناخته می‌شود. سندهایی که در این مجموعه نگهداری می‌شود، عمدتاً مربوط به اسناد دوره آصف جاهی‌ها و پس از آن است. به گفته مهدی خواجه‌‌پیری؛ مدیر مؤسسه میکروفیلم نور که در هند فعالیت می‌کند، این آرشیو بیش از 43 میلیون سند دارد که البته شمار آن احتمالاً بیش از این است و به علت تعدد اسناد، به صورت تخمینی این میزان اعلام می‌شود.  

از میان بیش از 40 میلیون سندی که در این مرکز نگهداری می‌شود، 33 میلیون سند به زبان فارسی است. در این مجموعه، اسناد باارزش و قدیمی به زبان فارسی نگهداری می‌شود که می‌توان آن را بخشی از میراث مشترک ایران و هند توصیف کرد.

به گفته مسئولان آرشیو؛ قدیمی‌ترین سند این آرشیو مربوط به اعطای روستای کلیان‌آباد به مولانا محمد قاضی توسط سلطان فیروزشاه بهمنی در تاریخ بیست و پنجم ذیقعده سال 808 هجری قمری است. یکی دیگر از اسناد مهم این آرشیو، فرمان محمدعادل شاه با مُهر سلطان و اثر پنجه اوست که خطاب به شاه اسدالله حسینی نوشته شده و در آن، عنوان «سجاده‌نشین» اعطا شده است؛ لقبی که پیش‌تر متعلق به شاه منجله، صوفی پیشین طریقت چشتیه بوده است.

از دیگر دلایل اهمیت اسناد دولتی آندراپرادش هند، تنوع و تکثر آن است. اسدالله آشتیانی، از پژوهشگران حوزه اسناد، در این‌باره می‌گوید: ممکن است در مرکز دیگری، منابعی به این تنوع نداشته باشیم. در این مرکز، اسناد مختلفی در زمینه نظام ارتش و نظام فئودالی، نامه‌ها و مکاتبات وجود دارد.

وی ادامه داد: در این مجموعه فرامینی داریم که از فرامین ایران کپی شده است. عیناً فرامینی که در ایران استفاده می‌شد شامل احکام ارقام و اسناد مالی و دیوان سالاری در دکن به کار می‌رفته است. این نشان دهنده این است که بخش عمده نظام مالی حاکمان دکن وام‌خواه نظام اداری ایران است.

مدیران مرکز، اسناد این مجموعه را توصیف‌کننده تاریخ دکن می‌دانند. دکن تاریخ مهمی دارد. در سده‌های گذشته به بخش جنوبی شبه قاره هند در جنوب رودخانه نارمادا «دکن» گفته می‌شد و این قسمت سرزمین مستقلی به‌شمار می‌رفت و حتی نام هندوستان آن زمان در مقابل دکن استفاده می‌شد که به سایر سرزمین‌های شبه‌قاره اشاره داشت. ساکنان اولیه دکن، پیش از تهاجم آریایی‌ها در دومین هزاره پیش از میلاد، دراویدی‌ها بودند.

نخبگان، ادبا، شاعران، دولتمردان و هنرمندان ایران در اوایل قرن 14 به دلایل مختلف به شبه قاره هند و به ویژه مرکز حکومت ایرانیان در هند که در منطقه دکن بود مهاجرت کردند؛ حجم مهاجرت‌ها به گونه‌ای بود که برخی از کارشناسان عنوان «فرار مغزها» به آن داده‌اند. این نخبگان و فرهنگیان از آن قرن تا پایان اواخر قرن هفدهم میلادی که سلاطین اسلامی ایرانی در دکن حکمفرمایی می‌کردند، به صورت گسترده به فعالیت‌های مختلف اشتغال داشتند. نتیجه فعالیت‌های آنان ایجاد یک شبکه ارتباطی فرامنطقه‌ای قدرتمند ایرانی بود که شهرهای دور همچون شیراز، اصفهان، مشهد را به گلکندا پیوند می‌داد و باعث قدرتمند شدن حکومت ایران و حکومت سلاطین ایرانی در دکن شد.

بخش مهمی از اسناد مجموعه حاضر مربوط به این بخش از تاریخ است. با وجود اهمیت این منابع، شرایط مناسبی برای نگهداری نداشته‌اند؛ به طوری که بخشی از این اسناد با لمس کردن ممکن است از هم گسسته شوند؛ به غیر از اسناد مربوط به دوره مغول که گفته می‌شود از کاغذ مستحکم‌تری استفاده شده است. مسئولان مرکز به این نتیجه رسیدند که با تداوم چنین شرایطی ممکن است اسناد این مرکز به دست آیندگان نرسد. از این رو، تفاهم‌نامه‌ای در سال 1402 بین دولت هند وایران به نمایندگی مرکز میکروفیلم نور منعقد شد که برخی از کارشناسان آن را «مهمترین سند فرهنگی ایران و هند» توصیف می‌کنند.

مطابق این تفاهم‌نامه، مرکز میکروفیلم نور در چهار محور دیجیتال‌سازی، فهرست‌نویسی، مرمت اسناد تاریخی و ساماندهی این منابع فعالیت می‌کند. از آغاز این طرح، 14 نیروی متخصص در آرشیو شروع به فعالیت کرده‌اند. در این مدت، دو میلیون سند دیجیتال‌سازی و همچنین 42 هزار سند در قالب 53 جلد کتاب فهرست‌نویسی و منتشر شده‌ است.

در کنار این فعالیت‌ها، با توجه به حجم اسناد این آرشیو و شرایط سلامت آنها، کارگاه مرمتی نیز در مکان آرشیو دایر شده است. شیوه مرمتی که برای حفاظت دنبال می‌شود، مبتنی بر مرمت اضطراری است؛ به نحوی که شاخص‌های مرمت استاندارد مانند برگشت‌پذیری مد نظر قرار داده شده و از مواد گیاهی استفاده می‌شود.

تاکنون 580 هزار برگ از اسناد این آرشیو مرمت شده است. ساماندهی اسناد بخش مهمی از پروژه را شامل می‌شود که چارچوبی سازماندهی شده برای دسترسی و بازیابی اسناد فراهم می‌سازد.

در واقع مرکز نور در نظر دارد نسخه‌ای همانند این اسناد به روش فاکسیمیله تهیه کند که روشی نو در کپی‌برداری نسخ خطی و اسناد تاریخی است؛ به این صورت که کپی تهیه شده شبیه به نسخه اصل است. با این روش پژوهشگران می‌توانند این نسخه کپی را در دسترس خود داشته باشند و نسخه اصل در آرشیو نگهداری شود.

خواجه‌پیری اسناد فارسی این مجموعه را روشن‌کننده ارتباطات فرهنگی، علمی و تاریخی دو کشور ایران و هند می‌داند: می‌توانیم بخش‌های ناشناخته تاریخ را از این طریق بشناسیم. به قول رئیس جمهور سابق هند، ارتباط ایران و هند، یک ارتباط فرهنگی و عاطفی است.  می‌توانیم با جمع‌آوری این اسناد هم تاریخ خودمان را بشناسیم و هم خدمات متقابل ایرانی‌ها و هندی‌ها را. این اسناد در واقع به تعمیق روابط فرهنگی دو کشور تأثیر بسیاری می‌گذارد.  

امروز بخش مهمی از روابط فرهنگی دو کشور بر حفظ و احیای میراث مشترک هند و ایران معطوف شده است. مرکز بین‌المللی میکروفیلم نور در طول چهار دهه فعالیت خود همکاری‌های متعددی با مراکز اسناد، کتابخانه‌ها و موزه‌ها با هدف شناسایی حفظ و ترویج این میراث متشرک داشته است. حفظ این میراث این می تواند منبع ارزشمندی برای پژوهشگران، شرق شناسان، دانشگاهیان و فرهیختگان دیگر ملت‌ها باشد.