به گزارش روزپلاس، نشست اضطراری مدیریت بحران آب تهران، گذشته در وزارت نیرو برگزار شد؛ نشستی که به گفته‌ی عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب کشور، «برای تصمیم‌گیری درباره وضعیت غیرعادی ذخایر آبی پایتخت» تشکیل شد. حضور هم‌زمان وزیر نیرو، استاندار تهران و مدیران شرکت آب منطقه‌ای تهران در این جلسه نشان می‌داد بحران کنونی تفاوتی جدی با دوره‌های پیشین کم‌آبی دارد.
در پایان این نشست، تصمیم گرفته شد تا کاهش حداقل ۱۰ درصدی مصرف آب در میان مشترکان تهرانی به‌عنوان «گام نخست» مدیریت بحران در دستور کار قرار گیرد. با این حال، لحن مقام‌های وزارت نیرو در روزهای اخیر به «هشدار نهایی» نزدیک شده است. وزیر نیرو نیز در اظهاراتی کم‌سابقه، از «احتمال قطع آب مشترکان پرمصرف» خبر داد و اعلام کرد: «پاییز خشک در حال گذران است و ما برای شرایط سخت آماده می‌شویم.»
آمارهایی که حکایت از افت شدید ذخایر دارند
نگاهی به داده‌های شرکت آب منطقه‌ای تهران نشان می‌دهد که مجموعه ذخایر پنج سد اصلی تأمین‌کننده آب پایتخت شامل لار، لتیان، طالقان، ماملو و امیرکبیر، تا تاریخ ۱۰ آبان‌ماه تنها ۲۰۵ میلیون متر مکعب آب در مخازن خود دارند. این رقم در مدت مشابه پارسال ۴۲۶ میلیون متر مکعب بود؛ یعنی حجم آب موجود در سدهای تهران ظرف یک سال نصف شده است.
مسئله زمانی نگران‌کننده‌تر می‌شود که بدانیم طبق اعلام هواشناسی کشور، تا اوایل آذرماه هیچ سامانه بارشی مؤثری در راه تهران نیست. در چنین شرایطی، حتی با فرض آغاز بارندگی‌ها از میانه آذر، حداقل دو ماه زمان لازم است تا اثر آن در مخازن سدها محسوس شود.
لتیان؛ سد بحران‌زده شرق پایتخت
سد لتیان که یکی از منابع اصلی تأمین آب شرق تهران است، امسال در بدترین وضعیت قرار دارد. میزان ذخیره فعلی آن تنها ۸ میلیون متر مکعب اعلام شده، در حالی که همین زمان در سال گذشته ۳۱ میلیون متر مکعب بود. این کاهش ۷۵ درصدی به معنای نزدیک شدن لتیان به مرز بحرانی بهره‌برداری است.
افت آب در سد لتیان مستقیماً روی شبکه آب شرب مناطق شرق و شمال‌شرق تهران اثر می‌گذارد. در روزهای گذشته، ساکنان مناطقی چون لواسان، افسریه، تهرانپارس و حکیمیه از کاهش محسوس فشار آب در ساعات اوج مصرف خبر داده‌اند. مقامات آب منطقه‌ای می‌گویند در صورت تداوم خشکسالی، برداشت از این سد به حداقل ممکن خواهد رسید.
سد امیرکبیر؛ فروکش زیر سایه فراموشی
در میان پنج سد تهران، امیرکبیر (کرج) به‌طور سنتی یکی از مطمئن‌ترین منابع تأمین آب تهران و البرز بوده است، اما امسال وضعیت متفاوت است. ذخیره فعلی این سد ۱۴ میلیون متر مکعب گزارش شده، در حالی که در مدت مشابه سال گذشته میزان آن ۸۵ میلیون متر مکعب بود. این افت بی‌سابقه نشان‌دهنده کاهش بارندگی در دامنه جنوبی البرز و فرسودگی لایه‌های ذخیره برفی در سال‌های اخیر است.
کارشناسان هشدار می‌دهند اگر بارش‌های زمستان امسال نیز به سطح نرمال نرسد، احتمال کاهش سهم امیرکبیر در تأمین آب تهران تا مرز ۷۰ درصد وجود دارد. این کاهش می‌تواند فشار مضاعفی بر سدهای طالقان و ماملو وارد کند.
طالقان و ماملو؛ دو سد استراتژیک در وضعیت ناپایدار
سد طالقان که به‌عنوان بزرگ‌ترین منبع آبی پایتخت شناخته می‌شود، اکنون ۱۵۱ میلیون متر مکعب آب دارد؛ رقمی که نسبت به پارسال ۱۰۰ میلیون متر مکعب کاهش یافته است. اگرچه این سد بیشترین ذخیره را در میان پنج سد دارد، اما کاهش شدید ورودی‌ها باعث شده وزارت نیرو برای نخستین‌بار درباره‌ی افت تراز آبگیر پایین‌دست آن هشدار دهد.
در جنوب‌شرق پایتخت نیز سد ماملو که منبع مهم آب شرب مناطق جنوبی تهران است، تنها ۱۸ میلیون متر مکعب آب دارد. تابستان امسال خبرهایی مبنی بر «خروج ماملو از مدار» منتشر شده بود که اکنون ظاهراً بی‌اساس نبوده است. آمارها نشان می‌دهد این سد نسبت به سال گذشته بیش از ۴۵ درصد افت ذخیره را تجربه کرده است.
مدیریت بحران آب با کیست؟
در حالی که وزارت نیرو از مردم خواسته مصرف را دست‌کم ۳۰ درصد کاهش دهند، پرسش اصلی این است که آیا چنین سطحی از صرفه‌جویی واقعاً ممکن است؟ بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد بخش عمده‌ای از مصرف بالای آب در تهران نه به عادت شخصی شهروندان، بلکه به فرسودگی شبکه انتقال و نشت پنهان آب در تأسیسات شهری مربوط می‌شود. برآورد شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور در سال گذشته نشان می‌دهد که میانگین پرت آب در شبکه تهران حدود ۲۶ درصد است، یعنی بیش از یک‌چهارم آبی که وارد شبکه می‌شود پیش از رسیدن به خانه‌ها از بین می‌رود.
از سوی دیگر، توسعه بی‌رویه شهری و ساخت‌وسازهای بدون کنترل نیز مصرف آب را به‌شدت افزایش داده است. مناطق تازه‌توسعه‌یافته‌ای مانند منطقه ۲۲ یا شهرک‌های حاشیه جنوبی تهران، با رشد سریع جمعیت، فشار مضاعفی بر تأسیسات موجود وارد می‌کنند.
هشدار کارشناسان درباره نگاه «مقطعی» به بحران
کارشناسان مدیریت منابع آب معتقدند تمرکز دولت بر پیام‌های هشداردهنده برای مردم، بدون تدوین سیاست‌های پایدار، نوعی «فرار از مسئولیت» است. عباس کریمی، استاد مهندسی منابع آب در گفت‌وگویی گفته اعلام کرده است: کاهش مصرف خانگی در کوتاه‌مدت می‌تواند بخشی از بحران را کنترل کند، اما وقتی زیرساخت‌ها نوسازی نمی‌شود، برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی ادامه دارد و تصفیه‌خانه‌ها متناسب با جمعیت توسعه نمی‌یابد، دیگر صرفاً با بستن شیر آب نمی‌توان تاب‌آوری شبکه را حفظ کرد.
به گفته او، یکی از مشکلات مزمن سیستم مدیریت آب کشور، نبود نقشه جامع تخصیص منابع است؛ به‌گونه‌ای که هر نهاد به‌صورت جزیره‌ای عمل می‌کند.
کریمی هشدار می‌دهد اگر همین روند ادامه یابد، تهران در نیمه دوم دهه ۱۴۰۰ با مسئله «جیره‌بندی رسمی آب» مواجه خواهد شد؛ موضوعی که آخرین‌بار در اوایل دهه ۷۰ تجربه شده بود.
راهکارها؛ از اصلاح شبکه تا بازچرخانی آب
اگرچه مسئولان وزارت نیرو اغلب بر صرفه‌جویی خانگی تأکید دارند، اما مجموعه‌ای از راهکارهای ساختاری به‌گفته کارشناسان می‌تواند بحران را مهار کند. نخست، کاهش پرت شبکه توزیع است که در بسیاری از کشورها کمتر از پنج درصد است. نوسازی لوله‌ها، ایجاد سامانه‌های هوشمند تشخیص نشت، و جداسازی شبکه آبرسانی صنعتی از خانگی از جمله اقدامات فوری به شمار می‌رود.
دوم، افزایش ظرفیت تصفیه و بازچرخانی فاضلاب شهری است. اکنون بخش عمده فاضلاب تهران پس از تصفیه اولیه وارد محیط‌زیست می‌شود، در حالی که با تکمیل تصفیه‌خانه‌های جنوبی می‌توان آن را در آبیاری فضای سبز و صنایع جانبی باز استفاده کرد.
سوم، کنترل برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی است که در سال‌های اخیر به نقطه بحرانی رسیده است. دشت تهران عملاً فرونشسته و ادامه این روند نه‌فقط سلامتی منابع آبی، بلکه پایداری زمین شهر را نیز تهدید می‌کند.
اولتیماتوم پنهان وزارت نیرو
اظهارات اخیر وزیر نیرو مبنی بر «آمادگی برای شرایط سخت»، از دید بسیاری از ناظران به معنای زمینه‌سازی برای اعمال محدودیت‌های رسمی در توزیع آب تلقی می‌شود؛ مشابه همان‌طور که در کشورهایی چون اسپانیا یا آفریقای جنوبی در سال‌های خشک اعمال شد. در این مدل، سهمیه‌بندی روزانه و جیره‌بندی ساعتی می‌تواند راهکار موقتی باشد، اما تجربه جهانی نشان داده بحران آب در کلان‌شهرها بدون مدیریت یکپارچه تقاضا حل نخواهد شد.
پیش‌روی به سوی زمستانی خشک
در حالی که وزارت نیرو و شرکت آب منطقه‌ای تهران از شهروندان خواسته‌اند با کاهش مصرف به پایداری شبکه کمک کنند، چشم امید مسئولان همچنان به آسمان است؛ یعنی به بارش‌هایی که طبق پیش‌بینی سازمان هواشناسی حداقل تا سه هفته آینده خبری از آن نیست. با ادامه روند کنونی، تهران در آستانه زمستان ممکن است با کاهش فشار و حتی قطعی‌های برنامه ریزی شده در برخی نواحی روبه‌رو شود.
هرچند مسئولان تأکید دارند که «وضعیت هنوز تحت کنترل است»، اما ارقام رسمی گویای چیز دیگری‌اند: افت ۵۰ درصدی ذخایر، کاهش ورودی سدها و احتمال کم‌بارشی در ماه‌های پیش‌رو، همه نشانه‌هایی از شکل‌گیری بحرانی هستند که دیگر نمی‌توان آن را با شعار صرفه‌جویی پنهان کرد.
تهران، امسال در آستانه کم‌آبی تاریخی قرار دارد. در حالی که سیاست‌گذاران، شهروندان را به رفتار مسئولانه دعوت می‌کنند، کارشناسان از نیاز فوری به اصلاح ساختاری مدیریت منابع، نوسازی شبکه و هم‌سویی دستگاه‌های اجرایی سخن می‌گویند.
اگر زمستان پیش‌رو نیز خشک بماند، تابستان ۱۴۰۵ شاید نخستین فصل تاریخ معاصر باشد که پایتخت ایران، با ۹ میلیون ساکن دائم و چند میلیون جمعیت روزانه، جیره‌بندی رسمی آب را تجربه کند. تهران، امسال شاید برای نخستین بار، معنای واقعی تشنگی را در هوای سرد زمستان بچشد.