شیخ‌فضل‌الله نوری مرعوب انگلیس و ستون‌پنجم داخلی اش نشد و در مقابل انحراف مشروطه ایستاد/ غوغا سالاران با تحریف و تهمت به شیخ فضل‌الله مردم سالاری دینی را کنار زدند

بررسی مشروطیت، بدون پرداختن به مواضع فکری و سیاسیِ آیت الله حاج شیخ فضل الله نوری ممکن نیست.

کد خبر: ۲۴۶۶۴۶

تاریخ انتشار:۲۰ فروردين ۱۴۰۱ - ۱۵:۴۷ - 09 April 2022

شیخ‌فضل‌الله نوری مرعوب انگلیس و ستون‌پنجم داخلی اش نشد و در مقابل انحراف مشروطه ایستاد/ غوغا سالاران با تحریف و تهمت به شیخ فضل‌الله مردم سالاری دینی را کنار زدند

نرگس ضیا، مدرس و کارشناس مسائل تاریخی در یادداشتی برای روزپلاس نوشت: مشروطیت، از حوادث بزرگ دوران معاصر است که به لحاظِ تأثیر عمیق و ماندگارش بر سیاست و فرهنگ این سرزمین، نقطة عطفی در تاریخ به شمار میرود و امروزه بسیاری از صاحب نظران، بررسی مشروطیت و کاوش در بارة ریشه ها و پیآمدهای آن را، برای آشنایی نسل حاضر با پیشینة فرهنگ و سیاست کشور خویش و عبرت گیری از آن در جهت بهبود وضعیت کنونی خود، امری حیاتی میشمرند.

بررسی مشروطیت، بدون پرداختن به مواضع فکری و سیاسیِ آیت الله حاج شیخ فضل الله نوری ممکن نیست. زیرا وی در مراحل گوناگون تاریخ مشروطیت دخیل و مؤثر بوده و چنانکه مشروطیت را بسترِ بروزِ نخستین نزاعِ جدی و اصولی بین «دین» و «مدرنیزم» در تاریخ کشورمان به شمار آوریم، شیخ در آن هنگامه، پرچمدارِ دفاع از دین محسوب میشده و هزینة سنگینی را نیز بابت این امر پرداخت کرده است.

بررسیِ زندگی و افکار شیخ فضل الله نوری، از زاویة دیگر نیز خالی از فایده و عبرت نیست و آن بازکاویِ نقش وی به مثابة یک «مصلحِ» پرتکاپو و تأثیرگذار در تاریخ معاصر است؛ شخصیتی که باید بپذیریم با مبارزات خویش بر سیر تاریخ کشورمان در عصر مشروطیت و پس از آن تأثیر نهاده و حتی پس از گذشت هفتاد سال از مرگش، بحثهای بسیاری را در دوران انقلاب اسلامی برانگیخته است.

فقیه، حکیم، سیاستمدار و نظریه پرداز بزرگ عصر مشروطه آیت الله حاج شیخ فضلالله نوری (تولد: دوم ذیالحجة 1259 - شهادت: سیزدهم رجب 1327 ق) به لحاظِ اهتمام به تغییر و تعدیل ساختار سیاسی - اجتماعیِ ایران (از استبداد به قانونمندی و دغدغة اصلاحِ جامعه بر پایة اصول و موازین اسلامی، در شمارِ مصلحانِ دینیِ فعال و تأثیرگذارِ کشورمان قرار دارد.

ایشان از دانش وسیع و ژرف دینی بهرهمند بود و اسلام را به طور همه جانبه و عالمانه میشناخت.راجع به غرب و مبانی و غایات آن، آگاهی عمیق داشت و به تضاد ماهوی و بنیادینِ آن با اسلام و شریعت محمدی (ص) آشنا بود.

ناظمالاسلام کرمانی مینویسد: به شیخ نوری گفتم که ملای سیصد سال قبل به کار امروز مردم نمیخورد. شیخ بلافاصله بر کلامم تکمله زد: «خیلی دور رفتی! بلکه ملای سی سال قبل به درد امروز نمیخورد. ملای امروز باید عالم به مقتضیات وقت باشد، باید مناسبات دوَل [ = سیاست جهانی] را نیز عالم باشد» (تاریخ بیداری ایرانیان)

شیخ در زندگی سیاسی خویش، دو دوران را از سر گذرانده است: دوران استبداد فردیِ سلاطین قاجار و دوران مشروطیت. او با خودکامگی بههیچ وجه سر سازش نداشت و لذا در کلیة جنبشهای ضد استبدادی پیش از مشروطه، همچون جنبش تنباکو و عدالتخانه حاضر، بلکه پیشوا و جلودار بود.

اعظام الوزاره در این باره مینویسد «اوَّل کسی که از علما در آن روز به منزل میرزای آشتیانی وارد شد و همصدا با ایشان گردید، آقای حاج شیخ فضلالله مجتهد نوری بود»( کتاب خاطرات من یا روش شدن تاریخ صد ساله، اعظامالوزاره)

شیخ - چنانکه گفتیم - در مقدماتِ ایجاد و تحصیل آنچه که بعدها به نام «مشروطیت» معروف شد، نقش اساسی داشت و به این معنا عموم مورخان اشاره دارند. پس خود را در حفظ و پاسداری از آنچه که دستآورد نهضت ملت (قیام عدالتخانه) میانگاشت، موظف میشمرد و بر خلاف برخی از رهبران که در برابر فشار و تهدید گروههای تندرو و جریانات سکولار جا میزدند، با تمام توان میایستاد و میکوشید مانع انحراف نهضت از راستراهِ ملی و اسلامیِ آن به چپ و راست گردد. کسروی مینویسد: پس از پیشرفت مشروطه و باز شدن مجلس، رهبران مذهبیِ جنبش مشروطه هر یکی بهرهای جسته به کنار رفتند، ولی دو سید [ طباطبایی و بهبهانی] و حاجی شیخ فضل الله همچنان باز ماندند و چون مشروطه را پدیدآوردة خود میشماردند از نگهبانی باز نمیایستادند...».( کتاب تاریخ مشروطه ایران)

اما کم کم با حضور انگلیس و ستون پنجمشان در داخل کشور نهضت مشروطه به اتحراف کشیده شده و شیخ نوری که از مدتها پیش نگران انحراف نهضت و تباهی ثمراتِ قیام ملت بود، نوای انتقاد دیرینه و فزایندة خویش علیه مفاسدِ همزاد یا نوزادِ مشروطه را به فریاد رسای اعتراض بَدَل ساخت، مرعوب غرب نشد و رسماً در برابر مشروطهخواهان افراطی موضع گرفت.

مخالفت صریح و بی پروای شیخ با مشروطه و مجلس در اواخر عمر، ممکن است در نگاه ابتدایی نوعی عدول آشکار از (حتی) مواضع پیشین وی (= مشروطة مشروعه) تلقی شود. درحالیکه اگر نیک دقت کنیم، شیخ به مشروطه (در شکل غربی آن) از روز نخست تأملهای جدی و اصولی داشت و قائل به اصلاحات اساسی (بر وفق اصول و مبانی اسلام) در آن رژیم وارداتی بود. علاوه بر آن معتقد بود که فتنه گران و غوغا سالاران با بلوا آفرینی خود، فرصت و امکان اصلاحات قانونی را از دولت و ملت میگیرند و راه را بر سلطة دشمنان استقلال و آزادی ایران هموار میسازند. مع الأسف، جناح تندرو با شهر آشوبیهایش در مشروطة اول و بند و بست با روس و انگلیس برای براندازی حکومت مرکزی در دورانِ موسوم به استبداد صغیر، نشان داد که نگرانی شیخ و همفکرانش بی اساس نیست.

شیخ، به نحوی فجیع به قتل رسیده و پس از مرگ نیز از سوی دشمنانش همواره آماج سختترین حمله ها قرار داشته است. با این سرنوشت غمبار، آیا میتوان نتیجة کار و زحمات او را، مثبت و ثمربخش ارزیابی کرد؟

شک نیست که جناح تندرو و سکولارِ مشروطه در کشمکش سیاسی با شیخ بر وی پیروز شد و حتی جسم او را به دار آویخته و در پای آن جشن گرفت و چند صباحی با توسل به زور و خشونت بر ایران اسلامی حکومت کرد، اما داوری دربارة پیروزی و شکست اشخاص و جریانها، تنها به ملاکِ رخدادهای موقت و زودگذر سنجیده نمیشود و معیار درست بررسیِ نتیجه و پیآمدِ جریانها و جنبشها در دراز مدت است.

. او جسم خود را در آن مبارزة سهمگین از دست داد، اما مهرِ فکر و آرمان اسلامیِ خود را بر پیشانی نهضتهای دینیِ تاریخ ایران زد.

پیشنویس متمم قانون اساسی مشروطه، متَّخَذ از کشورهای غربی (نظیر بلژیک و فرانسه) بود و بویی از رسوم و سنتهای ملی و اسلامی در آن به مشام نمیخورد و اگر اصرار شیخ و همفکران او نبود، همان قوانین بیکم و کاست به اسم مشروطه بر مردم ما تحمیل میگشت. پیشنهادِ نظارتِ فقها بر مصوَّبات مجلس از سوی شیخ (که در اثر مبارزات خونبار او - با تغییراتی - در متممِ قانون اساسی درج شد) و نقشی که این اصل در هفتاد سال پس از شیخ در تاریخِ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران بازی کرد، بهترین شاهد بر توفیق و تأثیر عمیق او در سرنوشت مردم این سرزمین است. جالب است که با مرور بر تمامیِ نهضتهای مرجعیت شیعه در ایران - در فاصلة قتل شیخ تا پیروزی انقلاب اسلامی - میبینیم که دستمایة قانونیِ فقهای مبارز برای ورود مقتدرانه به عرصة مبارزات اجتماعی و مطالبة قانونیِ اصلاحات در نظام سیاسی کشور، همواره همین اصلی بوده است که شیخ در پگاهِ مشروطه پیشنهاد داده و با مبارزات خونبارش مایة درج آن در قانون اساسی شده است.

هجمة تند مخالفان شیخ (در قالب گزارش یا تحلیل تاریخ مشروطه) به وی، از عصر مشروطیت تا کنون به گونهای بیامان ادامه دارد. آیا این امر، جز نشانِ حیات و تازگیِ جاویدِ اندیشة شیخ در بین مردم ایران است؟! بیجهت نیست که جلال آل احمد، در آن سخن زیبا و ژرفِ خویش، پیکر شیخ را بر فراز دار به مثابة پرچمی میداند که به علامت استیلای غربزدگی پس از دویست سال کشمکش بر بام سرای این مملکت افراشته شد و اکنون در لوای این پرچم، ما شبیه به قومی از خود بیگانهایم. در لباس و خانه و خوراک و ادب و مطبوعاتمان، و خطرناکتر از همه در فرهنگمان، فرنگی مآب میپروریم و فرنگی مآب راه حل هر مشکل را میجوییم».(غربزدگی،جلال ال احمد)

سایر اخبار

عکس/ دورهمی دیدنی زنبورها

عکس/ سقوط آواکس نیروی دریایی آمریکا

۱۵ کشور اول فوتی‌های کرونا/ عکس

کشتار بوچا؛ تصاویر ماهواره‌ای آمریکا ادعاهای روس ها را رد می‌کند / «اجساد برای چند هفته در خیابان‌های بوچا رها شده‌ بودند»

عکس/ روستای متروکه در محاصره آب

عکس/ عبور قطار از میان شکوفه‌های بهاری

عکس دیده نشده از تروریست تکفیری حادثه مشهد

عکس/ اولین کشت مکانیزه برنج کشور

نامه‌ پارچه‌ای بافته شده با موی انسان+ عکس

داور عصر جدید مدیرعامل موزه سینما شد

برچسب ها: مشروطیت ، روزپلاس ، شیخ‌فضل‌الله نوری ، مشروطه ، تاریخ ، نرگس ضیائی